Zijn de media verantwoordelijk voor een overspannen beeld rond seksueel misbruik?

Stelling en inleiding t.g.v. van de uitreiking van de TransAct mediaprijs voor berichtgeving op gebied van seksueel geweld. De Balie Amsterdam, 14 december 2000.

Peter Vasterman.

Stelling: "de media schetsen op het ene moment een zeer overspannen beeld rond pedoseksualiteit, kindermoorden of ontucht op scholen, maar melden het volgende moment niet meer hoe het verder gaat en of de problemen toe- dan wel afnemen. Dat gaat ten koste van de geloofwaardigheid van de media."

Publieke opinie speelbal van bloedbaden

DAGBLAD VAN HET NOORDEN

14 oktober 2000 

GPD Monique Brandt

Amsterdam - De schokkende tv-beelden van Israëlische soldaten die werden gelyncht door Palestijnen, staan vermoedelijk nog menig tv- kijker op het netvlies gegrift. Te meer daar het lijkt alsof er geen binnen- dan wel buitenlandse nieuwsrubriek is die de beelden niét tot in den treure op het scherm brengt.

De beelden hebben de publieke opinie over het steeds heviger oplopende conflict in het Midden-Oosten beslist beïnvloed. Dit nadat de Palestijnse zaak begin oktober aan 'sympathie' leek te winnen door de gruwelijke beelden van een twaalfjarig jongetje dat, ondanks de beschermingspogingen van zijn vader, werd doorzeefd door Israëlische kogels. De hoogst dramatische beelden werden in de gehele wereld beschouwd als symbolisch voor het Palestijnse leed. En iedereen leed mee. Maar het lynchen van de soldaten lijkt een deel van de internationale opinie weer pro-Israël te hebben verlegd.

Opinievorming

Tv-beelden beïnvloeden steeds vaker de opinievorming over gewapende conflicten, waar ook ter wereld, constateert Peter Vasterman, publicist en docent Massacommunicatie aan de School voor de Journalistiek in Utrecht. Vasterman heeft het boek 'De context van het nieuws' op zijn naam staan, en doet onderzoek naar mediahypes. Volgens Vas terman zorgen met name de eindeloze herhalingen van bepaalde, sterke beelden ervoor dat ze iconen worden die symbool staan voor een bepaald conflict. "Die iconen kunnen er soms voor zorgen dat de publieke opinie zo sterk wordt beïnvloed, dat het leidt tot een doorbraak."

Als voorbeelden noemt hij de beroemde Vietnam-foto waar- in een naakt meisje overdekt met brandwonden over de weg rent na een napalm-bombardement. Of de uit de jaren tachtig stammende beelden uit Somalië van het lijk van een Amerikaanse soldaat dat door de straten werd gesleept. Het was het sein voor de Amerikanen om zich uit dat land terug te trekken.

Volgens Vasterman zijn zulke heldere, eenduidig te interpreteren beelden voor de gewone consument een uitkomst in een tijd van overdaad aan nieuwsbeelden en nieuwsverhalen. Het is immers niet altijd even makkelijk de waarheid te destilleren uit het immense aanbod.

"Er is sprake van een ware medialawine. Daarbij zijn de conflicten vaak zeer ingewikkeld. Tien jaar geleden deden we het met één journaal en een paar nieuwsrubrieken waarbij de context veel meer centraal stond. Nu is het nieuws veel vluchtiger geworden: het wereldnieuws in één minuut. Een sterk beeld brengt een conflict terug tot de menselijke essentie, het maakt een conflict overzichtelijker."

TV-beelden

Volgens de deskundige is de toenemende invloed van nieuwswaardige beelden op de opinievorming overigens geen gunstige ontwikkeling. Tv- beelden maken soms hun eigen werkelijkheid. "Ze kunnen zeer bedrieglijk zijn. Een foto of een beeld van een bepaalde situatie is slechts een uitsnede. Je weet niet wat er voor is gebeurd, of wat er nog gaat gebeuren. De context ontbreekt. En die is juist belangrijk om een conflict te begrijpen, zeker als het gaat om vragen als: geven we een land militaire steun of juist niet? Grijpen we in, of niet?"

Vasterman vindt dat nieuwsmakers zich niet altijd even goed bewust zijn van de macht van het beeld.

"Veel in Israël aanwezige journalisten zijn zelf van Israëlische afkomst of joods, en hebben sympathie voor Israël. Dat uit zich niet overduidelijk, maar je merkt het wel.

Zo worden gevechten vrijwel altijd gefilmd vanaf de Israëlische kant. Als je als kijker zo'n groep stenen gooiende Palestijnen op je af ziet komen, is dat echt indrukwekkend. Ook zie je haast nooit Palestijnse woordvoerders op de buis. Nu zijn die er misschien ook niet zoveel, maar journalisten zou den wel meer moeite kunnen doen om ook de andere kant te belichten."

De vonk, de ontbranding en het aanjagen van het vuur. Media en maatschappelijke verontwaardiging

Peter Vasterman, De vonk, de ontbranding en het aanjagen van het vuur. Media en maatschappelijke verontwaardiging. 

In: G. Sterk (red.), Media en allochtonen.Journalistiek in de multiculturele samenleving. Den Haag: SdU. 2000.

'Mediahype verdwenen kinderen onterecht'

DAGBLAD VAN HET NOORDEN

18 augustus 2000. 

ANP

de mensen. En die sensatiezucht bestaat nu eenmaal." (anp)

Utrecht - De forse belangstelling van media voor verdwenen kinderen staat niet in verhouding tot de werkelijke nieuwswaarde. Dat zegt socioloog en mediadeskundige P. Vasterman. Volgens Vasterman maken sommige media onvoldoende hun verantwoordelijkheid waar om nieuws binnen de relevante context te brengen. Hype is mogelijk een te groot woord, maar dat nieuws in forse golfbewegingen over net- en trommelvlies komt, staat volgens Vasterman vast. De moord op Maartje Pieck leidde tot een grote belangstelling voor vergelijkbare nieuwsfeiten.

Reflexbeweging

"Dat is een reflexbeweging van de media", zegt Vasterman, die werkt aan een promotie-onderzoek over mediahypes aan de Amsterdamse universiteit. " Neem het voorbeeld van de 58 Chinezen in de vrachtwagen. Opeens zie je in de weken erna allerlei vrachtwagens opduiken met illegale immigranten. Je krijgt de indruk dat een stroom illegalen binnenkomt. Dat ebt in de maand erna weer weg. Niet dat minder mensen in vrachtwagens worden gevonden, maar de media vinden het dan wel weer genoeg geweest." De groei van het aantal infotainmentprogramma's zorgt voor een vruchtbare bodem voor mediahypes, denkt Vasterman. "Voor tv-programma's als Hart van Nederland en Vijf in het Land is dit aantrekkelijk. Het is menselijk, het is Nederland. Je kunt er gelijk een camerateam heensturen en je kunt het lekker aan de gang houden. De laatste update van de politiewoordvoerder, live, terwijl er eigenlijk niets te melden is." Bij voortdurende media-aandacht krijgen mensen het gevoel dat daadwerkelijk sprake is van een toename van, bijvoorbeeld, het aantal kindermoorden. Harde cijfers logenstraffen die indruk. "Er is helemaal geen plotselinge toename of afname. De vergelijkbare zaken worden door de media bij elkaar gebracht en dan wordt al snel geschreven over een golf. Onterecht. Daarmee creëren de media paniek en bezorgdheid. Journalisten moeten de context neerzetten, duidelijk maken wat de cijfers zijn. In journalistiek draait alles om relevantie. Als je alle details zonder echt nieuws gaat melden, is dat niet journalistiek relevant. Maar het is wel een tre

Bizar

De kindermoorden en verdwijningen voldoen volgens Vasterman aan de klassieke voorwaarden voor een kortstondige hype. "Je hebt een schokeffect nodig dat zo'n zaak neerzet. Iets bizars, een ongelooflijk verhaal. Als Privé schrijft: 'Zag Anton Pieck de moord op zijn kleindochter al aankomen?', is het dus aantrekkelijk geworden voor de media." Dat de stroom berichten over moord en doodslag in een behoefte voorziet, is volgens Vasterman een oud gegeven. " De belangstelling voor het sensationele is zo oud als het nieuws. De eerste kranten van vier eeuwen geleden stonden vol met gruwelijke zaken. Kijk maar naar tv. De meeste films hebben geweld, moord, seksueel misbruik als thema. Het prikkelt de sensatiezucht van

Het is niet erger, we vinden het erger

Gepubliceerd in: Haarlems Dagblad

1 augustus 2000.

Agressie op werk treft een op de drie.

Een op tien heeft last van seksuele intimidatie in de werksfeer.

Het aantal meldingen van vermoedelijke affectieve of lichamelijke verwaarlozing is bijna verdubbeld.

Een ding is wel zeker: onze percepties, definities en waardeoordelen zijn in de laatste decennia ingrijpend veranderd.

De inmiddels gebruikelijke jaarlijkse toename van het aantal gevallen van kindermishandeling heeft dan ook meer te maken met een verruiming van het begrip kindermishandeling dan met een toename van geweld tegen kinderen.

In onze welvarende samenleving gaat het steeds meer om onzichtbare problemen, die alleen maar door onderzoek in kaart kunnen worden gebracht.

  

De opkomst van de 'risicosamenleving': we zijn langzamerhand in de ban geraakt van onzichtbare risico's waarover wij uitsluitend nog door de media worden geïnformeerd.

 Als we ons van dat proces bewust zijn en ons niet laten meeslepen door de bekende doemscenario's waarin het slachtofferschap overheerst.

Guerrilla op het werk

Voor veel kranten was het laatst voorpaginanieuws: "Guerrilla op de werkvloer." "Agressie op werk treft een op de drie." Volgens onderzoek in opdracht van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid heeft een op de drie werknemers te maken gehad met geweld of verbale agressie op het werk, een op de zes wordt geconfronteerd met pesterijen, en een op tien heeft last van seksuele intimidatie in de werksfeer. In de media worden deze hoge cijfers die gebaseerd zijn op tamelijk ruime definities vaak gekoppeld aan extreme voorbeelden als het uitdrukken van peuken op de arm van het slachtoffer. Dat geeft het bericht extra nieuwswaarde, maar al die zeer lichte gevallen die ook meetellen in die statistieken blijft daardoor onduidelijk.

achter de façades van de BV Nederland

Achter de uit marmer en graniet opgetrokken façades van de BV Nederland met al die leaseauto's, tweede huizen, verre vakanties, veertiende maanden, lijkt één grote sociale ellende schuil te gaan. En dan hebben we hier alleen nog maar over de werkvloer. Een paar jaar geleden haalden vergelijkbare koppen de voorpagina's ("Miljoenen zijn slachtoffers geweld thuis.") toen een onderzoek van het ministerie van Justitie aantoonde dat bijna de helft (45 procent!) van alle Nederlanders ooit slachtoffer is geweest van huiselijk geweld. Bovendien neemt het aantal meldingen van kindermishandeling al jaren toe: in 1999, zo blijkt uit de jaarcijfers van de Advies- en meldpunten kindermishandeling, is het aantal meldingen van vermoedelijke affectieve of lichamelijke verwaarlozing bijna verdubbeld. En dan hebben we het nog niet eens over het meest besproken issue van de laatste jaren: zinloos geweld.

percepties, definities en waardeoordelen

Nederland is zo een land van contrasten, op het eerste gezicht een perfect georganiseerde samenleving, maar achter de schermen één groot gewelddadig slagveld met miljoenen slachtoffers. Toch is er iets merkwaardigs aan de hand, want in vergelijking met vroeger is de welvarende Nederlandse samenleving natuurlijk veel aangenamer, opener en vriendelijker dan vroeger met al die klasse- en standsverschillen. Het is dan ook zeer de vraag of Nederland wel zo veel gewelddadiger, pesteriger, agressiever, harder en wreder is geworden. Een ding is wel zeker: onze percepties, definities en waardeoordelen zijn in de laatste decennia ingrijpend veranderd. Veel van wat vroeger bijvoorbeeld onder een verantwoorde opvoedkundige aanpak viel, zowel thuis als op school, zou tegenwoordig zonder meer tot ernstige vormen van kindermishandeling worden gerekend. De inmiddels gebruikelijke jaarlijkse toename van het aantal gevallen van kindermishandeling heeft dan ook meer te maken met een verruiming van het begrip kindermishandeling dan met een toename van geweld tegen kinderen. Inmiddels valt volgens sommige deskundigen ook het onthouden van complimenten onder kindermishandeling omdat het kind daardoor geen positief zelfbeeld kan opbouwen.

historisch perspectief

Wat me dan ook stoort in de berichtgeving over dit soort sociale problemen is het ontbreken van enig historisch perspectief, want dat zou al die op 'één op drie' onderzoeken aardig kunnen relativeren. Als krantenlezer krijg je al snel de indruk dat het allemaal steeds erger wordt. Waar je dan niet bij stilstaat is dat zo'n sociaal probleem als pesten op het werk niet zomaar objectief gegeven is, maar dat er eerst een probleem van moet worden 'gemaakt': er liggen keuzes aan ten grondslag over wat er allemaal onder valt en hoe erg we dat vinden. Bovendien verliezen we uit het oog dat zo'n sociaal probleem een hele ontwikkeling gaat doormaken: het komt op de maatschappelijke agenda, er komen maatregelen, er wordt werk van gemaakt, er komen hulpverleners en deskundigen die zich met de aanpak gaan bezighouden.

verbreden van de definities

Dat leidt er doorgaans niet toe dat het probleem wordt opgelost, integendeel, omdat er meer werk van wordt gemaakt zullen er steeds meer gevallen boven water gaan komen. Het gevolg is dat we volgend jaar kunnen lezen dat net als bij kindermishandeling het aantal gevallen van pesten op het werk aanzienlijk is gestegen. De volgende stap is het geleidelijk verbreden van de definities: er zal steeds meer onder gaan vallen. De professionals van de instellingen die zich met de opvang bezighouden krijgen een gevestigd belang in 'hun' probleem en zullen steeds meer 'gevallen' onder dezelfde noemer gaan brengen. Daardoor breidt hun werkterrein zich steeds verder uit.

onzichtbare risico's

Ging het vroeger om direct zichtbare sociale problemen (krottenwijken), in onze welvarende samenleving gaat het steeds meer om onzichtbare problemen, die alleen maar door onderzoek in kaart kunnen worden gebracht. En dat geeft de onderzoekers, hulpverleners en professionals een grote invloed op de definiëring van het probleem. Sociologen spreken in dit verband wel eens over de opkomst van de 'risicosamenleving': we zijn langzamerhand in de ban geraakt van onzichtbare risico's waarover wij uitsluitend nog door de media worden geïnformeerd. En die media zorgen af en toe voor een enorme uitvergroting van een bepaald risisco zonder veel aandacht te schenken aan de historische context. Onherroepelijk gevolg: verontrusting bij het publiek.

steeds hogere eisen

Er zijn in Nederland veel minder grote sociale problemen dan vroeger &endash;denk alleen al aan mensonterende armoede- maar ons 'probleembewustzijn' is enorm toegenomen. Bevrijd van de dagelijkse strijd om het bestaan, gaan we telkens een stap verder en stellen we steeds hogere eisen aan onze leef- en werkomgeving. Daar is niets op tegen, tenminste als we ons van dat proces bewust zijn en ons niet laten meeslepen door de bekende doemscenario's waarin het slachtofferschap overheerst.

Peter Vasterman

Docent massacommunicatie aan de School voor Journalistiek in Utrecht.

'Golf van kindermoorden' is misvatting

de Volkskrant, 15 juli, 2000

Door: Toine Heijmans. 

Media hebben steeds meer aandacht voor persoonlijke drama's zoals dat van Maartje Pieck. Het aantal moorden op kinderen stijgt niet, zeggen experts.

Het aantal kindermoorden neemt niet toe, maar daalt. Evenmin stijgt het aantal meisjes dat werd omgebracht na seksueel misbruik. 'Met grote verbazing' hoort I. Vogels van de Divisie Centrale Recherche Informatie (CRI) hoe verschillende media een golf van kindermoorden suggereren. Terwijl de toedracht van de dood van Maartje Pieck (15) nog onbekend is, legde het NOS-Journaal donderdag meteen verband met een oplopend aantal tienermeisjes dat de dood vond na te zijn misbruikt.

'Onzin', zegt Vogels. 'Vorig jaar waren er drie gelijksoortige zaken waarin een meisje werd meegenomen en vermoord. Dat is inderdaad meer dan in 1998, want toen was het er een. De jaren daarvoor schommelde het tussen de nul en twee zaken; dat zijn geen cijfers waaruit je iets kunt afleiden. Van een trend is geen sprake.'

Ook het aantal kindermoorden is zo klein, dat er nauwelijks iets over valt te zeggen. Vanaf 1992 schommelde het rond de tien, met een opmerkelijke stijging in 1996 (21) en 1997 (24). Vorig jaar werden elf kinderen onder de zestien omgebracht, dit jaar zijn het er negen. De omstandigheden waaronder de moorden plaatshadden, verschillen zo, dat vergelijken vrijwel onmogelijk is. Soms zijn de kinderen om het leven gebracht door hun (stief)ouders, soms door een crimineel, soms blijft de toedracht voor altijd onduidelijk.

Vogels begrijpt de gretigheid van de pers wel. 'Sinds de dood van Sybine Jansons is er veel aandacht voor dit soort incidenten.' De namen van Marianne Vaatstra, Chanel-Naomi Eleveld en - recent, in Schiedam - Nienke Kneiss zijn in het collectieve Nederlandse geheugen gegrift. Elk spoortje nieuw bewijs, elke zoektocht, elke juridische splinter wordt uitgebreid belicht.

Zo ontstaat vanzelf de idee dat de meisjes iets met elkaar gemeen hebben, zegt socioloog P. Vasterman, die promoveert op mediahypes. 'Of dat waar is, doet er niet toe. Het gevoel dat er een golf is van tienermoorden, maakt zichzelf waar doordat alleen gezocht wordt naar bevestiging, en niet naar ontkenning. De schokkende gebeurtenis zelf is voor de meeste media het belangrijkste, daaromheen wordt vervolgens een constructie gebouwd die het belang ervan breder moet maken. Heel kleine, irrelevante zaken kunnen dan enorme aandacht krijgen. '

Ook de zaak-Maartje Pieck is een hype in aanbouw, denkt Vasterman. Een vreselijk, persoonlijk drama trekt altijd de aandacht, zeker in de nieuwsluwe zomer; vroeger voornamelijk bij de populaire media, tegenwoordig ook bij de traditioneel meer terughoudende, serieuze pers. Trouw bijvoorbeeld bracht vrijdag groot een dramatische reportage die het verdriet van Kampen tot onderwerp had. Persbureau ANP publiceerde een lijst van eerdere drama's onder de kop 'Nederland regelmatig opgeschrikt door kindermoord'.

Dat is gevaarlijk, zegt psychiater prof. F. Beyaert, omdat het mogelijke daders op een idee kan brengen. Beyaert was directeur van het Pieter Baan Centrum in Utrecht, waar daders worden onderzocht. Hij ziet duidelijk verband tussen media-aandacht en het plegen van een delict, en pleit voor terughoudendheid bij journalisten.

'Het zijn gruwelijke, opzienbarende incidenten - ik kan wel begrijpen dat daar sensatie omheen ontstaat, dat er nieuws vergaard moet worden. Maar al die aandacht is niet verstandig. Daders laten zich beïnvloeden door publiciteit, sommigen houden ervan in de belangstelling te staan. Veel aandacht maakt het erger.'

Beyaert hoopt op meer discussie op de redacties en een kritische blik van het publiek. Die discussie is er zeker, zegt Vasterman. 'De vraag wat je als journalist aan moet met dit soort onderwerpen was het issue van het afgelopen jaar.' Desondanks blijft het de trend meer aandacht te geven aan persoonlijke drama's . 'Ook de serieuze media moeten wel, vanwege de concurrentie.'

Vasterman wijst erop dat hypes verlopen via een golfbeweging, en dat ook deze tot bedaren zal komen. Op een gegeven moment is het onderwerp uitgeput, en wordt naar iets anders gezocht. 'Het is maar waar je de schijnwerpers op zet. Een paar jaar geleden ging het om ouders die hun kinderen hadden gedood. Dat aantal zou ook toenemen. Een verband is nooit aangetoond. Op een gegeven moment is dat onderwerp uitgeput. Nog steeds worden kinderen door hun ouders omgebracht - maar nu horen we er niks meer over.'

Internet en de ramp: traditionele journalistiek domineert

De ramp op internet

De vuurwerkexplosie in Enschede is de eerste grote Nederlandse ramp die plaatsvond in het internettijdperk. Peter Vasterman inventariseerde de informatiestroom op websites. Conclusie: veel nieuws werd niet toegevoegd.

Gepubliceerd in De Journalist 7 juli 2000

 Snelle start

Vrijwel onmiddellijk na de ramp kwam er een uitgebreide informatiestroom op gang op het net, bestaande uit nieuwsberichten, ooggetuigenverslagen en mededelingen in allerlei nieuwsgroepen. Een paar uur na de ramp registreerde een webcam zelfs live beelden van de enorme rookwolken boven Enschede.

Niet alleen dagbladen als Twentse Courant/Tubantia en de Volkskrant kwamen op hun websites al snel met actueel nieuws, ook de nieuwsdiensten van internet providers als Planet Internet en World Online gaven berichten. Internet was er dus snel bij, maar wat hadden al die websites eigenlijk te bieden? En wat hebben ze toegevoegd aan de nieuwsvoorziening na die eerste schokgolf op 13 mei?

De vuurwerkramp in de media

De videobeelden van de ontploffing in Enschede moeten welhaast op de Nederlandse de beeldschermen zijn ingebrand, zo vaak werden ze in de afgelopen weken herhaald. Even vaak is er in de berichtgeving verwezen naar wat al snel is gaan heten: ‘de lessen van de Bijlmerramp’. Meteen na de ramp kreeg enquêtevoorzitter Theo Meijer al de vraag of de overheid de aanbevelingen uit de Bijlmerenquête wel goed in praktijk had gebracht bij deze crisis.

De enquêtecommissie heeft zich daar niet mee bezig gehouden, maar de Bijlmeraffaire heeft ook de nodige lessen opgeleverd voor de media. Het eindeloos voeden van speculaties, geruchtenstromen en complottheorieën hebben toen bijgedragen aan ‘de ramp na de ramp’, namelijk een toename in het aantal gevallen van posttraumatische stress-stoornissen, bijgenaamd het ‘Bijlmer syndroom.’ De overheid communiceerde verdacht gebrekkig, met als resultaat een informatievacuüm waarin allerlei verhalen konden gaan rondzingen. De media waren zo sterk gefocust op het vinden van een toxische stof in de lading of in het vliegtuig zelf (verarmd uranium) dat andere verklaringen als doofpotmethoden werden beschouwd. Zouden bij de berichtgeving over Enschede dezelfde patronen kunnen optreden of hebben de media ook lering getrokken uit de Bijlmeraffaire?

Bij een dergelijke ramp is de druk op de media om nieuws te brengen enorm, de eerste dagen zijn er vele langdurige live radio en tv-uitzendingen, terwijl vooral ook op Internet al snel veel informatie beschikbaar is. De aandacht van de media is in die eerste uren volledig gericht op de ramp zelf, de verwoestingen en de gevolgen. De berichtgeving kort daarna valt uiteen in twee verschillende nieuwsstromen: naast de talloze verhalen en reportages over het leed, de emotie en de ellende, verschijnt er steeds meer over de oorzaken van de ontploffing, en daarmee over de schuldvraag.

In vergelijking met de Bijlmerramp komt dat journalistieke onderzoek snel op gang, terwijl de gezagsdragers meteen het vuur aan de schenen gelegd krijgen. Die afstandelijke benadering zo direct na de ramp wordt met name Nova-interviewer Kees Driehuis kwalijk genomen, getuige allerlei ingezonden brieven en internet discussies. Toch is die journalistieke afstand nodig om niet te worden meegesleept in de woede en het verdriet van Enschede. Afstand houden is dan hard nodig om te voorkomen dat de fragmentarische en mondjesmaat beschikbaar komende informatie meteen wordt omgezet in paniekzaaiende koppen, zware beschuldigingen of voorbarige oordelen. Ondanks het goede journalistieke speurwerk komt het gedurende die eerste week nog niet tot een echte doorbraak over de precieze oorzaken van de ramp.

Die situatie waarin de hoeveelheid echt nieuwe informatie afneemt, maar de druk om nieuws te blijven brengen nog steeds groot is, ontstaat een goede voedingsbodem voor speculaties, geruchten en ongecontroleerde uitspraken. Zeker als de overheden zich terughoudend opstellen; niet alleen omdat alle aandacht gaat uit naar de crisissituatie op dat moment, maar ook omdat er nog maar flarden aan informatie beschikbaar zijn over de achtergronden en juridische aansprakelijkheid dreigt. De overheid staat voor een dilemma: zo weinig mogelijk informatie verstrekken wekt de indruk iets verborgen te willen houden. Maar meteen openheid van zaken over wat er op dat moment bekend is, kan leiden tot verkeerde interpretaties omdat de het bredere kader ontbreekt. Details worden soms enorm uitvergroot en kunnen in de berichtgeving vervolgens een eigen leven gaan leiden.

Als de informatiestromen opdrogen, kunnen er makkelijk allerlei wilde verhalen opduiken. Een voorbeeld daarvan is het nieuws over af en aan rijden van lijkwagens, waardoor een paar dagen na de ramp het vermoeden gaat ontstaan dat er veel meer doden zijn gevallen. Dagblad De Twentsche Courant/Tubantia (17 mei): “Er sterke aanwijzingen zijn dat het dodental van de ramp in Enschede hoger is dan de autoriteiten tot nu toe zeggen.” (…) “Getuigen die anoniem willen blijven melden tenminste dertig lijken.” Als er dan ook nog nadrukkelijk bij wordt vermeld dat de autoriteiten dit met kracht ontkennen, versterkt dit uiteraard de onrust in Enschede.

“Waarom zwijgt de overheid?” Vraagt een overlevende zich af in De Telegraaf (18 mei) “Ik heb de woensdag en de donderdag voor de ramp met eigen ogen militaire wagens het terrein van de vuurwerkopslag op zien rijden. Wij mogen er pas in als alle sporen uitgewist zijn.” Dit soort verhalen kunnen, als ze niet snel worden gecontroleerd, aanleiding zijn voor allerlei complottheorieën. Hetzelfde geldt voor de berichten dat de eigenaren zijn ondergedoken om tijd te winnen, “kostbare tijd,” aldus TC Tubantia: “Het kan passen in een complottheorie. Door zich dagen schuil te houden wekken Bakker, Pater en de werknemers de indruk dat ze wat te verbergen hebben.” 

Voor de media ontstaat zo ook een groot dilemma: hoe ver kun je gaan met speculaties over de oorzaken en de schuldvraag op basis van zo weinig betrouwbare informatie. De druk op de redacties is groot, de verleiding om toch maar te publiceren evenzeer.

In vrijwel iedere krant en tv-rubriek is bijvoorbeeld vuurwerk concurrent Haarman te zien die op basis van een prijslijst van S.E. Firworks meldt dat er zware explosieven lagen opgeslagen. Merkwaardig genoeg nemen de media er genoegen mee dat hij vervolgens niet wil zeggen om welk materiaal het nu precies gaat. Een dag later meldt weer iemand anders dat het dan wel zal gaan om titaniumbommen.

Zoals veel andere kranten maakt Tubantia regelmatig gebruik van anonieme getuigen die allerlei theorieën loslaten “Een springmeester uit Twente, die anoniem wenst te blijven is ervan overtuigd dat er in de vuurwerkopslagplaats dynamiet, kruit, dan wel munitie lag.” (18 mei) Een andere anonieme bron, een ooggetuige volgens Tubantia, gaat nog een stap verder: “Ik denk dat het militaire springstof was, mogelijk een geheime opslag voor een ondergrondse na een eventuele bezetting van ons land.” Ook in andere kranten gonst het van de geruchten en de anonieme deskundigen en getuigen.

Ruim een week na de ramp bleek dat verschillende interpretaties niet standhielden: de deuren hadden bij nader inzien toch niet opengestaan (het ging op de foto om schaduwen van coniferen en zijmuurtjes) en de eigenaar die op het schokkerige videootje voorbij komt rennen (ook zo’n eindeloos herhaald beeld), bleek volgens een reconstructie van Nova helemaal niet meteen laf op de vlucht te zijn geslagen. In de berichtgeving is dan ook een geleidelijke omslag te zien: worden de eigenaren aanvankelijk nog als de grote criminelen beschouwd (De Telegraaf zet beiden met foto’s op de voorpagina: “Jacht op eigenaren.” 19 mei), in de tweede week wordt dat beeld weer wat milder na uitspraken van hun advocaat. Algemeen dagblad (“Eigenaren zouden levens hebben gered.”) brengt een bovendien interview met “mede-eigenaar en levenspartner” van een van de directeuren: “Onze onschuld zal blijken.” (25 mei).

Internet – nog geen massamedium ten tijde van de Bijlmer - heeft bij Enschede onmiskenbaar een grote rol gespeeld, zeker in de eerste dagen. De informatiestromen op Internet zijn echter buitengewoon divers en oncontroleerbaar, zeker als het gaat om nieuwsgroepen en discussieforums. Dit soort discussies met mysterieuze bijdragen als: “Het dodental betreft volgens geheime bronnen al 44.” (19 mei) vertonen een hoog X-Files-gehalte.

Toch dringen deze, vaak anonieme berichten soms door tot de krantenkolommen, met alle risico’s van dien. “Mysterieuze details over vuurwerkramp op internet.” Aldus Tubantia op 19 mei: “De anonieme afzender, die zich Pyrotech noemt, geeft een zeer gedetailleerde verklaring over de gang van zaken bij S.E. Fireworks, vlak voor de explosies.” Volgens de krant blijkt daaruit “dat de afzender zaterdagmiddag op het terrein aanwezig was, of heeft gehoord wat zich daar heeft afgespeeld.” Ook NRC Handelsblad (17 mei) voert Pyrotech op als een “kennelijk goed geïnformeerde bron,” Op 19 mei echter meldt Pyrotech in een laatste bericht dat hij geen ooggetuige was van de ramp en dat hij zijn excuses aanbiedt: “Ik heb de gevolgen van dat bericht onderschat toen ik het schreef.” De maandag daarop meldt Tubantia: “Getuigenis ramp op internet blijkt verzonnen.” NRC Handelsblad is nooit meer teruggekomen op Pyrotech.

Via Internet is veel informatie snel beschikbaar gemaakt, maar als het gaat om journalistiek onderzoek blijken de meeste Internet nieuwsdiensten en websites zich te beperken tot het eindeloos recyclen van informatie, vaak weer afkomstig uit andere media. Het ‘echte’ onderzoek wordt in de praktijk nog steeds overgelaten aan de ‘traditionele media’, de dagbladen en de actualiteitenrubrieken bij de publieke omroep.

De commerciële televisiezenders zijn meer geïnteresseerd én gespecialiseerd in die andere nieuwsstroom: het uitgebreid belichten van het leed na de ramp. Een dergelijke ramp past immers perfect in de bestaande reality tv formats met een hoog zwaailichtgehalte. Dagenlang konden de tv-kijkers kennis nemen van de verhalen van de mensen die bij de ramp betrokken waren. Sommige mensen, zoals de ouders van de omgekomen cameraman werden een hele dag gevolgd door een cameraploeg van SBS6, ook op momenten dat ze verschrikkelijk nieuws moesten verwerken. De media stonden overal bovenop en bleven doorgaan en doorvragen. Het was veel, heel veel en menige redactie zou zich moeten afvragen of het niet te veel was. Maar dit nieuws lag voor het grijpen, het is relatief makkelijk te produceren en het is in nieuwstermen gesproken bovendien zeer aantrekkelijk materiaal. Het emotioneert niet alleen, het scoort ook nog eens en daar gaat een onweerstaanbare aantrekkingskracht van uit.

Getraumatiseerde slachtoffers willen hun verhaal vele malen vertellen, ook aan journalisten, en daar gaat ook een zekere therapeutische werking uit. Maar men kan zich afvragen of de eindeloze herhaling van de beelden van de ramp, van de ontreddering en de ellende op den duur niet een averechts effect kan hebben. Telkens weer die confrontatie leidt misschien wel tot een versterking van het trauma en daarmee het ontstaan van de gezondheidsklachten die horen bij post traumatische stress stoornis. Ook verhalen over mogelijke giftige stoffen, over doofpotten bij de verantwoordelijke overheden, over geheimzinnige munitie in de vuurwerkopslag, etc. kunnen dat soort effecten opleveren. Dat legt een zware verantwoordelijkheid bij de media: slecht onderbouwde onthullingen of beschuldigingen kunnen schade aanrichten. En dat is iets om rekening mee te houden de komende weken. Of er een Enschede syndroom gaat ontstaan, hangt dan ook mede af van de tussentijdse evaluaties op de redacties.

Peter Vasterman.

Enschede en de media: balanceren tussen feiten, geruchten en emoties

Peter Vasterman

publicatiedatum: 13 juni 2000




De videobeelden van de ontploffing in Enschede moeten welhaast op de Nederlandse de beeldschermen zijn ingebrand, zo vaak werden ze in de afgelopen weken herhaald. Even vaak is er in de berichtgeving verwezen naar wat al snel is gaan heten: 'de lessen van de Bijlmerramp'. Meteen na de ramp kreeg enquêtevoorzitter Theo Meijer al de vraag of de overheid de aanbevelingen uit de Bijlmerenquête wel goed in praktijk had gebracht bij deze crisis.


De enquêtecommissie heeft zich daar niet mee bezig gehouden, maar de Bijlmeraffaire heeft ook de nodige lessen opgeleverd voor de media. Het eindeloos voeden van speculaties, geruchtenstromen en complottheorieën hebben toen bijgedragen aan 'de ramp na de ramp', namelijk een toename in het aantal gevallen van posttraumatische stress-stoornissen, bijgenaamd het 'Bijlmer syndroom.' De overheid communiceerde verdacht gebrekkig, met als resultaat een informatievacuüm waarin allerlei verhalen konden gaan rondzingen. De media waren zo sterk gefocust op het vinden van een toxische stof in de lading of in het vliegtuig zelf (verarmd uranium) dat andere verklaringen als doofpotmethoden werden beschouwd. Zouden bij de berichtgeving over Enschede dezelfde patronen kunnen optreden of hebben de media ook lering getrokken uit de Bijlmeraffaire?


Bij een dergelijke ramp is de druk op de media om nieuws te brengen enorm, de eerste dagen zijn er vele langdurige live radio en tv-uitzendingen, terwijl vooral ook op Internet al snel veel informatie beschikbaar is. De aandacht van de media is in die eerste uren volledig gericht op de ramp zelf, de verwoestingen en de gevolgen. De berichtgeving kort daarna valt uiteen in twee verschillende nieuwsstromen: naast de talloze verhalen en reportages over het leed, de emotie en de ellende, verschijnt er steeds meer over de oorzaken van de ontploffing, en daarmee over de schuldvraag.
In vergelijking met de Bijlmerramp komt dat journalistieke onderzoek snel op gang, terwijl de gezagsdragers meteen het vuur aan de schenen gelegd krijgen. Die afstandelijke benadering zo direct na de ramp wordt met name Nova-interviewer Kees Driehuis kwalijk genomen, getuige allerlei ingezonden brieven en internet discussies.

Toch is die journalistieke afstand nodig om niet te worden meegesleept in de woede en het verdriet van Enschede. Afstand houden is dan hard nodig om te voorkomen dat de fragmentarische en mondjesmaat beschikbaar komende informatie meteen wordt omgezet in paniekzaaiende koppen, zware beschuldigingen of voorbarige oordelen. Ondanks het goede journalistieke speurwerk komt het gedurende die eerste week nog niet tot een echte doorbraak over de precieze oorzaken van de ramp.
Die situatie waarin de hoeveelheid echt nieuwe informatie afneemt, maar de druk om nieuws te blijven brengen nog steeds groot is, ontstaat een goede voedingsbodem voor speculaties, geruchten en ongecontroleerde uitspraken. Zeker als de overheden zich terughoudend opstellen; niet alleen omdat alle aandacht gaat uit naar de crisissituatie op dat moment, maar ook omdat er nog maar flarden aan informatie beschikbaar zijn over de achtergronden en juridische aansprakelijkheid dreigt. De overheid staat voor een dilemma: zo weinig mogelijk informatie verstrekken wekt de indruk iets verborgen te willen houden. Maar meteen openheid van zaken over wat er op dat moment bekend is, kan leiden tot verkeerde interpretaties omdat de het bredere kader ontbreekt. Details worden soms enorm uitvergroot en kunnen in de berichtgeving vervolgens een eigen leven gaan leiden.


Als de informatiestromen opdrogen, kunnen er makkelijk allerlei wilde verhalen opduiken. Een voorbeeld daarvan is het nieuws over af en aan rijden van lijkwagens, waardoor een paar dagen na de ramp het vermoeden gaat ontstaan dat er veel meer doden zijn gevallen. Dagblad De Twentsche Courant/Tubantia (17 mei): "Er sterke aanwijzingen zijn dat het dodental van de ramp in Enschede hoger is dan de autoriteiten tot nu toe zeggen." (…) "Getuigen die anoniem willen blijven melden tenminste dertig lijken." Als er dan ook nog nadrukkelijk bij wordt vermeld dat de autoriteiten dit met kracht ontkennen, versterkt dit uiteraard de onrust in Enschede.
"Waarom zwijgt de overheid?" Vraagt een overlevende zich af in De Telegraaf (18 mei) "Ik heb de woensdag en de donderdag voor de ramp met eigen ogen militaire wagens het terrein van de vuurwerkopslag op zien rijden. Wij mogen er pas in als alle sporen uitgewist zijn." Dit soort verhalen kunnen, als ze niet snel worden gecontroleerd, aanleiding zijn voor allerlei complottheorieën. Hetzelfde geldt voor de berichten dat de eigenaren zijn ondergedoken om tijd te winnen, "kostbare tijd," aldus TC Tubantia: "Het kan passen in een complottheorie. Door zich dagen schuil te houden wekken Bakker, Pater en de werknemers de indruk dat ze wat te verbergen hebben."


Voor de media ontstaat zo ook een groot dilemma: hoe ver kun je gaan met speculaties over de oorzaken en de schuldvraag op basis van zo weinig betrouwbare informatie. De druk op de redacties is groot, de verleiding om toch maar te publiceren evenzeer.
In vrijwel iedere krant en tv-rubriek is bijvoorbeeld vuurwerk concurrent Haarman te zien die op basis van een prijslijst van S.E. Firworks meldt dat er zware explosieven lagen opgeslagen. Merkwaardig genoeg nemen de media er genoegen mee dat hij vervolgens niet wil zeggen om welk materiaal het nu precies gaat. Een dag later meldt weer iemand anders dat het dan wel zal gaan om titaniumbommen.
Zoals veel andere kranten maakt Tubantia regelmatig gebruik van anonieme getuigen die allerlei theorieën loslaten "Een springmeester uit Twente, die anoniem wenst te blijven is ervan overtuigd dat er in de vuurwerkopslagplaats dynamiet, kruit, dan wel munitie lag." (18 mei) Een andere anonieme bron, een ooggetuige volgens Tubantia, gaat nog een stap verder: "Ik denk dat het militaire springstof was, mogelijk een geheime opslag voor een ondergrondse na een eventuele bezetting van ons land." Ook in andere kranten gonst het van de geruchten en de anonieme deskundigen en getuigen. Volgens een anonieme deskundige in De Telegraaf (24 mei) is de brand in een werkruimte van het bedrijf begonnen.


Ruim een week na de ramp bleek dat verschillende interpretaties niet standhielden: de deuren hadden bij nader inzien toch niet opengestaan (het ging op de foto om schaduwen van coniferen en zijmuurtjes) en de eigenaar die op het schokkerige videootje voorbij komt rennen (ook zo'n eindeloos herhaald beeld), bleek volgens een reconstructie van Nova helemaal niet meteen laf op de vlucht te zijn geslagen. In de berichtgeving is dan ook een geleidelijke omslag te zien: worden de eigenaren aanvankelijk nog als de grote criminelen beschouwd (De Telegraaf zet beiden met foto's op de voorpagina: "Jacht op eigenaren." 19 mei), in de tweede week wordt dat beeld weer wat milder na uitspraken van hun advocaat. Algemeen dagblad ("Eigenaren zouden levens hebben gered.") brengt een bovendien interview met "mede-eigenaar en levenspartner" van een van de directeuren: "Onze onschuld zal blijken." (25 mei).
Internet, nog geen massamedium ten tijde van de Bijlmer, heeft bij Enschede onmiskenbaar een grote rol gespeeld, zeker in de eerste dagen. De informatiestromen op Internet zijn echter buitengewoon divers en oncontroleerbaar, zeker als het gaat om nieuwsgroepen en discussieforums. Dit soort discussies met mysterieuze bijdragen als: "Het dodental betreft volgens geheime bronnen al 44." (19 mei) vertonen een hoog X-Files-gehalte.


Toch dringen deze, vaak anonieme berichten soms door tot de krantenkolommen, met alle risico's van dien. "Mysterieuze details over vuurwerkramp op internet." Aldus Tubantia op 19 mei: "De anonieme afzender, die zich Pyrotech noemt, geeft een zeer gedetailleerde verklaring over de gang van zaken bij S.E. Fireworks, vlak voor de explosies." Volgens de krant blijkt daaruit "dat de afzender zaterdagmiddag op het terrein aanwezig was, of heeft gehoord wat zich daar heeft afgespeeld." Er zou zwart buskruit op het terrein zijn opgeslagen, eigenaar Bakker zou in de werkplaats bezig zijn geweest, de brand zou ontstaan zijn door een storing of sabotage, etc.
Ook NRC Handelsblad (17 mei) voert Pyrotech op als een "kennelijk goed geïnformeerde bron," Na felle discussies meldt Pyrotech op 19 mei echter in een laatste bericht dat hij geen ooggetuige was van de ramp en dat hij zijn excuses aanbiedt: "Pyrotech wilde geen hype veroorzaken, en wil dat deze onzin om mijn eerste bericht stopt. Het is uit de hand gelopen. "Ik heb de gevolgen van dat bericht onderschat toen ik het schreef." De maandag daarop meldt Tubantia:"Getuigenis ramp op internet blijkt verzonnen." NRC Handelsblad is nooit meer teruggekomen op Pyrotech.
Via Internet is veel informatie snel beschikbaar gemaakt, maar als het gaat om journalistiek onderzoek blijken de meeste Internet nieuwsdiensten en websites(Planet Internet, Nu.nl) zich te beperken tot het eindeloos recyclen van informatie, vaak weer afkomstig uit andere media. Het 'echte' onderzoek wordt in de praktijk nog steeds overgelaten aan de 'traditionele media', de dagbladen en de actualiteitenrubrieken bij de publieke omroep.


RTL Nieuws schakelde als eerste over op het rampenscenario, maar bij de follow-up berichtgeving zijn de commerciële televisiezenders zijn meer geïnteresseerd in die andere nieuwsstroom: het uitgebreid belichten van het leed na de ramp. Een dergelijke ramp past immers perfect in de bestaande reality tv formats met een hoog zwaailichtgehalte. Dagenlang konden de tv-kijkers kennis nemen van de verhalen van de mensen die bij de ramp betrokken waren. Sommige mensen, zoals de ouders van de omgekomen cameraman werden een hele dag gevolgd door een cameraploeg van SBS6, ook op momenten dat ze verschrikkelijk nieuws moesten verwerken. De media stonden overal bovenop en bleven doorgaan en doorvragen. Het was veel, heel veel en menige redactie zou zich moeten afvragen of het niet te veel was. Maar dit nieuws lag voor het grijpen, het is relatief makkelijk te produceren en het is in nieuwstermen gesproken bovendien zeer aantrekkelijk materiaal. Het emotioneert niet alleen, het scoort ook nog eens en daar gaat een onweerstaanbare aantrekkingskracht van uit.


Getraumatiseerde slachtoffers willen hun verhaal vele malen vertellen, ook aan journalisten, en daar gaat ook een zekere therapeutische werking uit. Maar men kan zich afvragen of de eindeloze herhaling van de beelden van de ramp, van de ontreddering en de ellende op den duur niet een averechts effect kan hebben. Telkens weer die confrontatie leidt misschien wel tot een versterking van het trauma en daarmee het ontstaan van de gezondheidsklachten die horen bij post traumatische stress stoornis. Ook verhalen over mogelijke giftige stoffen, over doofpotten bij de verantwoordelijke overheden, over geheimzinnige munitie in de vuurwerkopslag, etc. kunnen dat soort effecten opleveren. Dat legt een zware verantwoordelijkheid bij de media: slecht onderbouwde onthullingen of beschuldigingen kunnen schade aanrichten. En dat is iets om rekening mee te houden de komende weken.

FEATURE MEDIAHYPE: Cameracowboys tussen het puin

De Gelderlander 20 mei 2000

Door SERGE SEKHUIS

MEDIAHYPE

Vandaag een week geleden explodeerde in Enschede een opslag van vuurwerk. Binnen enkele uren na de ramp werd de stad overspoeld door een leger nationale en internationale media die uur na uur, ieder op eigen wijze, verslag deden.Nee, eigenlijk heb ik me niet verbaasd over hoe de media deze week hebben gereageerd op de ramp in Enschede. Cameraploegen die als een dolle achter getroffen bewoners aanrennen, huilende mensen filmen en zich laten meeslepen door geruchten en speculaties. Die amateurfilms die wel honderd keer zijn uitgezonden."Het hoort er allemaal bij, weet Peter Vasterman, docent massacommunicatie aan de School voor de Journalistiek in Utrecht. Je ziet steeds weer als er in Nederland iets echt schokkends gebeurt dat de media een waas voor ogen krijgen, alleen nog maar heel veel nieuws willen brengen. In een concurrentieslag hitst men elkaar op. Dat gaat ook door als eigenlijk geen nieuws te melden is. Dan stort men zich op geruchten en op de menselijke emoties. Zo is elke inwoner van het Enschedese rampgebied deze week wel drie keer geïnterviewd."Vasterman, die bezig is met een promotie-onderzoek naar de ontwikkeling van mediahypes, ziet vaste patronen bij elke ramp. Groot nieuws wordt, ook door de komst van programma's als Vijf in het Land en Hart van Nederland, steeds groter. De journalistieke grens is opgeschoven, in negatieve zin. Ook in Enschede hebben te hijgerige verslaggevers zo ethische grenzen overschreden. Zoals de ouders van die omgekomen camerajongen zijn achtervolgd, dat ging mij veel te ver."

Veel kritiek is er door de media ook geweest op de gemeente Enschede. Die zou veel te terughoudend zijn met het geven van informatie. Vasterman is het daar maar ten dele mee eens. Bij elke ramp is dat weer een dilemma. Moet je meteen de hele zaak opengooien om te voorkomen dat er allerlei wilde verhalen gaan rondzingen? Je ziet het nu weer gebeuren. Voor het gerucht dat Defensie bij S.E. Fireworks illegaal zeer zware wapens zou hebben opgeslagen is absoluut geen bewijs. En die corrupte landmachtmajoor; het zou me niets verbazen als straks blijkt dat hij hier niets mee te maken heeft."Piet Bakker is communicatiewetenschapper aan de Universiteit van Amsterdam. Het eerste waar hij beroepsmatig naar kijkt: heeft het journaille zich laten meeslepen door speculaties? Ik moet zeggen dat valt reuze mee, gezien ook de hoeveelheid verslaggeving en de omstandigheden. Tot nu heb ik slechts een paar indianenverhalen geturfd."Toch heeft ook Bakker zich gestoord aan de hijgerigheid van sommige verslaggevers. Ik begrijp best dat het sommige bewoners op een goed moment te kwaad werd. Het probleem is dat die programma's van RTL en SBS6 vooral gebruikmaken van freelancers. Echte cameracowboys die alles doen om exclusieve beelden te maken, die ze vervolgens goed kunnen verkopen."Al met al is de Amsterdamse communicatiewetenschapper mild gestemd. Hij heeft gefascineerd zitten kijken en vindt dat veel journalisten in Enschede uitstekend werk hebben verricht. Een pluim is er vooral voor RTL5 dat het NOS-Journaal duidelijk aftroefde en meteen na de ramp begon met een continue nieuwsuitzending.Gerard Driehuis is hoofdredacteur van de Twentsche Courant Tubantia, het regionale dagblad voor Enschede en omstreken. Hoe hij deze week heeft beleefd? Het is zo druk geweest, ik heb geen tijd gehad daar echt over na te denken." Driehuis zat zaterdagmiddag in de tuin toen hij werd gebeld. Brand in Enschede. Ik woon zo'n twintig kilometer buiten de stad, ben meteen naar boven gerend en zag vanaf mijn balkon in de verte een gigantische rookpluim. Dit is goed mis."Vervolgens zit je als krantenman toch zo in elkaar dat je eerst praktisch gaat denken. Er moest een extra editie komen, maar was daarvoor wel ruimte op de persen? De hele week hebben zo'n dertig verslaggevers zich enkel met de ramp bezig gehouden. Dagenlang ben ik alleen maar aan het regelen geweest, alleen 's-avonds als ik even voor de televisie zat was er soms tijd voor een moment van emotie. Woensdag pas ben ik zelf gaan kijken op de rampplek."De vuurwerkramp heeft het anders zo rustige Enschede met een geweldige klap op de wereldkaart gezet. Ja, dat was nogal een vreemde gewaarwording. Dat het hele centrum van de stad ineens volstaat met honderden verslaggevers, dat er op elke straathoek cameraploegen stand-ups' maken voor een volgende reportage. Waar nogal wat andere media vrij hijgerig verslag deden, merkte ik bij de eigen verslaggevers die eerste dagen soms juist een wat minder grote honger. Dat mag vreemd klinken, maar is vrij logisch als je bedenkt dat zij deels over hun eigen ellende berichten."Na dit weekend zullen de meeste cameraploegen wel weer vertrekken, denkt Driehuis. Dan zijn de doden begraven en de stille tocht voorbij. Het is wrang, maar zo gaat het meestal. Voor ons zal de ramp nog jaren duren, vergelijk het met wat de watersnoodramp van 1953 voor de Zeeuwen heeft betekend."

De dynamiek van de mediahype

Gepubliceerd in Massacommunicatie

In: Tijdschrift voor Communicatiewetenschap. Jaargang 28, nummer 1, 2000.

Peter Vasterman

Aan de hand van analyses van recente nieuwsgolven (‘zinloos geweld’, ‘versterving’, ontucht op scholen, de varkenspestepidemie, de Groningse bestuurscrisis en de Britse BSE-crisis,) wordt een theoretisch model ontwikkeld voor de beschrijving van de speciale dynamiek die zich bij verschillende soorten mediahypes voordoet. Centraal staan de triggers van de hype en de invloed van de berichtgeving op de gebeurtenissen.

 

Verstelbare nieuwsdrempels

Er is geen direct verband tussen de ernst van een geweldmisdrijf en de hoeveelheid media-aandacht, betoogt hypedeskundige Peter Vasterman.

In verkorte versie gepubliceerd in: NRC Handelsblad  10 februari 2000.

In een grote kop over de volle breedte van de voorpagina brengt de Zwolse Courant op maandag 17 januari 2000 het schokkende nieuws: “Epidemie van zinloos geweld.” Het artikel opent met de onheilspellende zin: “In het hele land heeft de politie het afgelopen weekeinde arrestaties verricht wegens zinloos geweld.” En vervolgens passeren allerlei geweldsdelicten de revue in Leeuwarden, Rotterdam, Nijmegen en Vlaardingen.

In die laatste plaats heeft op de vrijdagavond daarvoor een stille tocht tegen zinloos geweld plaatsgevonden, waar naar schatting 20.000 mensen de dood herdachten van Daniel van Cotthem, die na een klap tegen zijn slaap in coma raakte en overleed. De student die zijn vriendin naar de trein bracht, werd zonder aanleiding lastig gevallen door een groepje jongeren. Aanvankelijk is de berichtgeving nog summier, maar dan komt er al snel, net als bij Tjoelker in 1997, een wisselwerking op gang tussen de media-aandacht en maatschappelijke verontwaardiging, culminerend in die drukbezochte stille tocht. Live verslaggeving voor verschillende tv-zenders maken van Vlaardingen definitief een nationaal gebeuren en zetten Daniel bij in het rijtje bekende slachtoffers van zinloos geweld.

FEATURE BUG: De hype van het millennium

FEATURE BUG: De hype van het millennium

De Gelderlander

January 4, 2000

Byline: Door EELCO VAN DEN HEUVEL

We kunnen weer gewoon doen. De millenniumbug bleef in z'n holletje. Hebben we niet wat overdreven?Pffff, van een ding zijn we in ieder geval de komende 7999 jaar verlost: de millenniumbug. 

Met Peter Vasterman en Piet Bakker.