Gepubliceerd in Trouw op 11 mei, 2004
PETER VASTERMAN
Kranten en media zijn niet te beroerd om zich
specialistische kennis eigen te maken maar de gevolgen van hun eigen werk
willen ze liever niet weten. Minister Donner heeft gelijk en legde zijn vinger
terecht bij een gevoelige plek.
De uitspraken van minister Donner (justitie)
ter gelegenheid van het NVJ-congres over persvrijheid op 3 mei in Amsterdam
zijn hem zoals hij zelf al voorspelde op de nodige vermaningen komen te staan.
Wil hij soms de media aan banden leggen? De persvrijheid aantasten?
Het grappige is dat de reacties een
bevestiging vormen voor zijn kritiek op de pers. In een van de landelijke
dagbladen bijvoorbeeld worden reacties gepeild op grond van een verkeerde
samenvatting van wat Donner heeft gezegd en vervolgens reageert de voorzitter
van de Raad voor de Journalistiek daar weer op zonder dat hij zoals hij zelf
zegt de speech van Donner heeft gehoord of gelezen. En zo gaat dat nieuws een
eigen leven leiden zoals de minister stelt. "Wat de een vandaag suggereert
is door de herhaling door anderen morgen een feit van algemene bekendheid
waarbij niemand meer verantwoordelijk is voor de waarheid; iedereen zegt het
immers."
Vooral het volgende citaat uit de toespraak
van Donner fungeert in veel beschouwingen als bewijs voor zijn onverholen
dreigement aan de pers:
"Bij iedere andere tak van
bedrijvigheidwaar de producten zo belangrijk zijn voor de samenleving en het
gevaar van verlies van kwaliteit zo groot zou de wetgever allang hebben
ingegrepen."
Maar de cruciale zinnen die erop volgen worden
veel minder vaak geciteerd: "Persvrijheid verzet zich daar tegen. Maar
daarmee valt die taak toe aan de pers zelf gegeven de potentiele gevaren en
maatschappelijke schade van media die zich als politieke factor gedragen zonder
navenante verantwoording af te leggen.
De media dat zijn voor journalisten altijd de
anderen
Het is duidelijk dat Donner helemaal niet uit
is op enige regulering van de pers maar wel dat hij het initiatief voor
kwaliteitsverbetering van de berichtgeving bij de pers zelf legt. Hij spreekt
journalisten aan op een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor de gevolgen van
de berichtgeving als geheel. En dat is iets waar veel journalisten niet aan
willen zij beschouwen het gebruik van de term de media als een ontoelaatbare
generalisatie in het debat ook al schrijven ze zelf met groot gemak over de
politiek of het publiek. Een journalist ziet zich als autonome professional die
niet verantwoordelijk is voor de (negatieve) maatschappelijke gevolgen van het
collectieve proces dat zo typerend is voor mediahypes. In de jacht op nog meer
nieuws creeren de media een eindeloze stroom van feiten en feitjes van
beschuldigingen en speculaties waardoor een bepaald (negatief) beeld sterk
wordt uitvergroot. Iedereen draagt een steentje bij maar niemand voelt zich
verantwoordelijk voor het eindresultaat. De media dat zijn voor
journalistenaltijd de anderen.
Voor mensen die het middelpunt vormen van zon
nieuwsstorm heeft het weinig zin om aan te kloppen bij de Raad voor de
Journalistiek omdat bij een mediahype per definitie alle media betrokken zijn
en ze allemaal min of meer gewild of ongewild bijdragen aan de uitbouw van
ongenuanceerde dreigingsbeelden schandalen en crises. Persvrijheid is niet
absoluut zei Donner terecht in zijn speech een onafhankelijke nieuwsvoorziening
dient een hoger doel namelijk het democratisch functioneren van overheid en
samenleving.
Roddelpers wordt te lichtvaardig geciteerd in
serieuze kranten
In mijn proefschrift Mediahype concludeerde ik
dat bij een mediahype een probleem in een korte tijd tot crisisachtige
proporties kan uitgroeien waardoor de overheid onder druk komt te staan om
overhaaste maatregelen te nemen. Een dergelijk oncontroleerbaar proces is naar
mijn idee schadelijk voor de kwaliteit van de openbare menings-en
besluitvorming. Het is de vraag hoe de pers haar maatschappelijke
verantwoordelijkheid opnieuw vorm kan geven in dit tijdperk van hypes schandalen
en nieuwssoaps.
Ik doe daarvoor een paar suggesties.
Terwijl de sector van de voorlichting en pr
zwaar investeert in onderzoek trainingen en (dure) conferenties om effectiever
te kunnen communiceren is er bij de nieuwsmedia zelf nauwelijks belangstelling
voor een dergelijke deskundigheidsbevordering. Het is wel gebruikelijk dat
journalisten van een redactie economie zich laten bijscholen door een
hoogleraar economie maar voor bijscholing over de werking van de media bestaat
geen belangstelling. En dat terwijl inzicht in de zichzelf versterkende
processen in de nieuwsproductie juist kan leiden tot andere nieuwskeuzes en het
doorbreken van de collectieve dwang.
De serieuze journalistiek die de klassieke
journalistieke standaarden (onafhankelijkheid betrouwbaarheid relevantie en
verantwoordelijkheid) hoog in het vaandel houdt dient zich duidelijker te
profileren ten opzichte van al die nieuwsmedia die voornamelijk opereren op het
grensvlak van info
en amusement. Waarom meedoen met Idols-achtige
onderwerpen? Waarom de royalty-watchers van de roddelpers opvoeren als serieuze
nieuwsbronnen? Waarom doen wat de commerciele content-verschaffers altijd beter
kunnen? De kwaliteitsmedia dienen zich te concentreren op waar ze goed in zijn:
onafhankelijk en betrouwbaar nieuws ook daar is een markt voor.
Ontwikkel op de redactie een early warning
system dat ervoor zorgt dat de alarmbellen gaan rinkelen zodra een mediahype op
gang komt. Neem af stand relativeer hou de bredere context in de gaten
controleer de feiten waar de opwinding mee begint belicht andere perspectieven
en zoek niet alleen naar bevestigend nieuws. Besteed vaker aandacht aan de
manier waarop de nieuwsproductie in elkaar zit. Informeer de lezer en kijker
over het maatschappelijk krachtenveld waarbinnen de onafhankelijke nieuwsmedia
moeten functioneren over de druk van commerciele en politieke zijde op de
journalistiek en de vele manieren waarop de spin-doctors het nieuws naar hun
hand proberen te zetten. Laat zien hoe het mediaspektakel werkt en bericht over
de nieuwsmedia op dezelfde manier als er over allerlei andere sectoren in de
samenleving wordt bericht.
Kortom hou niet langer vast aan de mythe van
de onzichtbare verslaggever die alleen maar gebeurtenissen verslaat maar erken
dat de media een doorslaggevende rol spelen in allerlei maatschappelijke
processen handel daar ook naar en hou rekening met de gevolgen van het nieuws.
Peter Vasterman is mediasocioloog. Hij
promoveerde aan de Universiteit van Amsterdam op het proefschrift Mediahypes.
