ER IS NIET ALLEEN discussie over de Bijlmerramp en over de parlementaire enquêtecommissie die de ramp onderzocht, ook bij de rol die de pers de zes afgelopen jaren heeft vervuld worden vraagtekens gezet. In De Groene verscheen een kritisch artikel, dat na felle reacties en juridische dreigementen van de zijde van de besproken journalisten per rectificatie moest worden afgezwakt. Peter Vasterman uitte in NRC Handelsblad vergelijkbare kritiek, en de NVJ organiseerde inderhaast een debat. Dat debat wordt hier voortgezet door Bijlmerrampjournalist Vincent Dekker van Trouw, media-onderzoeker Peter Vasterman en de veelzijdige NRC-journalist Frits Abrahams.
Frits Abrahams: 'In grote lijnen is de pers bij het behandelen van de Bijlmerramp af en toe te ver doorgeschoten. Ik lag in februari van dit jaar met griep op bed toen meneer Koopmans van de luchtverkeersleiding door mevrouw Augusteijn van de parlementaire enquêtecommissie werd verhoord. De "onder-de-pet-affaire" was geboren. Ik heb de verhoren van die dag integraal op de televisie kunnen bekijken en was oprecht verbijsterd toen mevrouw Augusteijn de lijst met stoffen voorlas. Totdat meneer Erhart opkwam en alles tegensprak. Al die enge spullen bleken al op Schiphol te zijn uitgeladen.
Het viel me op dat de commissie daar nauwelijks op reageerde. Het televisiejournaal had 's avonds zeer uitgebreid aandacht voor het verhoor van Koopmans. Allerlei figuren riepen hoe vreselijk het was. Het betoog van Erhart werd samengevat in twee rommelige zinnetjes. Als je dat volledige verhoor 's(middags niet had gezien, wist je niet wat je overkwam. Na het Journaal kwam Netwerk er nog eens overheen. Die noemden Erhart niet eens! Miljoenen Nederlanders hebben die avond een vreselijk eenzijdig beeld gekregen. Daarom hadden de vol gende ochtend de kranten duidelijk moeten zeggen dat Erharts ontkenning ook serieus genomen moest worden.
'Vincent Dekker: 'Dat ben ik niet met je eens. In ons openingsartikel op de voorpagina van Trouw hebben we Erhart niet prominent genoemd, nee. Maar dat was omdat de politiek verbijsterd op de onthullingen had gereageerd.
'Abrahams: 'Dat ontslaat jou als journalist niet van de plicht die nuancering aan te brengen. Je bent te veel meegegaan met de hype die het Journaal en Netwerk ervan hebben gemaakt.
'Peter Vasterman: 'Maar Frits, wat jij had, dat je zo'n verhoor gezien had en dan bij het Journaal je ogen niet kon geloven, dat had ik haast elke dag. Helemaal met het verhoor van onderzoeker Wolleswinkel. Die werd door de media van tevoren al afgebrand. Belangrijke dingen die Wolleswinkel tijdens zijn verhoor heeft gezegd kwamen niet eens terug in de krant.
'Dekker: 'De geloofwaardigheid van Wolleswinkel was al ver voor de enquête tot nul gedaald.
'Vasterman: 'Dat bedoel ik nou. In jouw ogen zit daar geen getuige maar een verdachte.
'Dekker: 'Vind je dat gek? Zelfs de meest simpele dingen wist hij zich ineens niet meer te herinneren.
'Abrahams: 'Een ding is duidelijk. Als journalist was dat geen dag om erg trots op onszelf te zijn.
'DE DISCUSSIE IS soms vrolijk, maar meestal enigszins grimmig. Er is bezorgdheid over het functioneren van de pers in een tijd waarbij de televisie de toon aangeeft. Er is kritiek, kritiek op de kritiek, en ook daar weer kritiek op.
Als docent massacommunicatie aan de Utrechtse School voor Journalistiek is Peter Vasterman (48) al haast twintig jaar bezig met de bestudering van perspublicaties. Mediahypes hebben zijn speciale belangstelling. Twee sterk op elkaar lijkende gebeurtenissen worden volgens Vasterman door de media al dan niet bewust onder een noemer geplaatst. Elke volgende, erop lijkende gebeurtenis wordt eraan toegevoegd zodat het lijkt of het verschijnsel verhevigt. Ook de publiciteit rond de Bijlmerramp ziet hij als een hype. Hij vindt dat journalisten die onzorgvuldig over de Bijlmerramp berichtten, zich moeten verantwoorden.
Frits Abrahams (53) heeft een lange journalistieke carrière achter de rug. Redacteur bij Vrij Nederland, Elsevier en sinds 1988 bij NRC Handelsblad. Voor die krant schreef hij diepgravende interviews, boeiende rechtbankverslagen en scherpe televisierecensies. Tegenwoordig schrijft hij vijf dagen in de week een column. 'Te weinig bereidheid bij veel journalisten tot zelfkritiek' constateerde hij vorige week naar aanleiding van een debat over de Bijlmerrampverslaggeving.
Vincent Dekker (48) is 'luchtvaartredacteur' bij Trouw en landelijk bekend geworden door zijn spectaculaire onthullingen in de nasleep van de Bijlmerramp. In 1986 kwam hij bij Trouw in dienst als redacteur economie. Door zijn artikelen over de strubbelingen bij Fokker raakte Dekker steeds vertrouwder met het onderwerp luchtvaart, waar hij als kind al belangstelling voor had. Terwijl voor veel journalisten de Bijlmerramp van oktober '92 vooral aanleiding was om zich in de illegalenproblematiek te verdiepen, kon Dekker aandacht besteden aan de 'vliegtechnische aspecten' van de ramp. Daardoor zien veel Bijlmerslachtoffers in Dekker een voorvechter in hun strijd tegen een onbetrouwbare overheid. Dekker: 'Ik word bestempeld als dé Bijlmerramp-journalist. Er zijn mensen die een straat naar me willen noemen om me als onderzoeksjournalist te eren. En wie ben 1 ik om daar serieus op in te gaan?
Abrahams: 'Hoewel er bij de Bijlmerramp meer reden is tot argwaan, doet het me toch denken aan de Oude Pekela-affaire, wat totaal loos alarm bleek. Alles en iedereen dook erbovenop. Voor Elsevier ben ik erheen gegaan. Ik vroeg me af hoe het mogelijk was dat we zo gemakkelijk meegingen met een paar lokale autoriteiten die in een schoolgebouwtje achter een tafel vertelden hoe het zat. Meer dan honderdvijftig kinderen zouden misbruikt zijn. Door mensen in clownspakken. Dat doet toch denken aan mensen in witte pakken. Ik vraag me wel eens af: in hoeverre maken mensen elkaar gek?'
Dekker: 'Een radiojournalist en brandweerlieden hebben de mannen in witte pakken gezien en zweren dat het geen hulpverleners waren.
'Abrahams: 'Maar na dat verhaal over die clownspakken in Oude Pekela zou ik zeggen: Vincent, geloof het niet. Geloof er geen barst van!
'Vasterman: 'Mijn stuk op de opiniepagina van NRC Handelsblad werd ingegeven doordat er na de parlementaire enquête commentaren verschenen waarin gezegd werd dat de rol van de commissie geëvalueerd moest worden. Welke rol de media zelf gespeeld hebben wordt gemakshalve vergeten. Voor mij is dat een bekend verschijnsel. Media sluiten zichzelf uit van hun eigen 2 berichtgeving. Ze doen alsof ze zelf niet bestaan. De enquêtecommissie heeft geconcludeerd dat de gezondheidsklachten zijn toegenomen omdat de overheid niet adequaat heeft gereageerd. De pers zelf heeft daar met onvoldoende gecontroleerde, sensationele verhalen ook een aandeel in.'
Dekker: 'De Bijlmerramp-journalisten hebben getracht de overheid wakker te schudden.'
Vasterman: 'Je denkt toch ook na over wat je met bepaalde, slecht onderbouwde onthullingen aanricht?'
Dekker: 'Ik check grondig. En ik publiceer zeker lang niet alles zomaar. Soms houd ik bepaalde gegevens jarenlang onder me. Als ik bijvoorbeeld hoor dat er verschillende mensen aan kanker zijn gestorven, zal ik dat zeker niet zomaar in de krant zetten.'
Vasterman: 'Dat er plutonium aan boord zou zijn geweest is uitgesloten. Daar moet je niet over schrijven zonder harde aanwijzingen. Als jij dan, gebaseerd op anonieme bronnen, schrijft dat er bij de recherche mensen van dat onderzoek zijn afgehaald, suggereer je dat er wel degelijk een fundament is voor dat plutoniumverhaal.'
Dekker: 'Dat verhaal heb ik vier jaar lang onder de pet gehouden. Toen in oktober 1998 NRC Handelsblad met z'n onthulling kwam over de grondstof voor sarin die zich in de bagageruimte bevond, 3 dacht ik: nu publiceer ik het. Hoewel ik nog steeds denk dat er een dergelijke lading ingezeten kan hebben, geef ik toe dat de publicatie toen voorbarig is geweest.'
VASTERMAN: 'Het gaat mij om de erkenning dat media heel veel invloed hebben op het verloop van gebeurtenissen. De procureurs-generaalaffaire is duidelijk gestuurd door de media. Op zeker moment meldde het Journaal dat er op het ministerie van Justitie muiterij gaande was onder g van Docters van Leeuwen. De pg's zaten in dat gebouw en waren zich van geen kwaad bewust. Het is waarschijnlijk naar buiten gebracht door een voorlichter van het ministerie van Justitie, daar doe ik nog onderzoek naar. De pers is er net zo lang op doorgegaan tot Kok erop reageerde. Eenzelfde patroon herkende ik in de zaak-Ouwerkerk, de burgemeester van Groningen. De televisie heeft heel consequent wekenlang beelden van de rellen in de Oosterparkbuurt uitgezonden die het beeld bevestigden dat Ouwerkerk een burgemeester was die lag te slapen terwijl Groningen in brand stond.'
Abrahams: 'Dat is een heel interessant moment geweest. Er was een uitzending over een bijeenkomst voor mensen uit de Oosterparkbuurt. Een mevrouw begon Ouwerkerk uit te schelden. Dat 4 beeld is herhaaldelijk vertoond. Later bleek dat die vrouw niet eens in de Oosterparkbuurt woonde. Het was een of ander geschift mens dat er niets mee te maken had. Toch maakt zoiets heel veel indruk.'
Dekker: 'Hetzelfde is in de Bijlmer gebeurd. Een vrouw riep: het stinkt hier naar rotte vis.'
Vasterman: 'Precies. Teletekst meldde: Bijlmerbewoners jouwen minister uit. De Volkskrant had het ook als kop. Ik zeg niet dat je zo'n incident niet moet vermelden, maar je moet het ook niet veralgemeniseren.'
Abrahams: 'Je kunt inderdaad stellen dat wij daar te makkelijk op inhaken. Komt omdat er ook veel meer dan vroeger getracht wordt ons te manipuleren. Je wordt als journalist voortdurend onder druk gezet door allerlei belangengroeperingen.'
Vasterman: 'Ik vind dat journalisten meer zouden moeten nadenken over de mogelijke gevolgen van berichtgeving als ze een verhaal opschrijven.'
Abrahams: 'Je moet er mee oppassen. Het kan verlammend werken als je rekening moet gaan houden met effecten die nooit bewezen zijn. Je komt terecht in de discussie van geweld op televisie. Heeft dat wel of niet effect op gedrag van kinderen? Zolang het effect niet bewezen is, trek ik me er niets van aan.'
Vasterman: 'Bij de kindermoorden, ouders die hun kinderen vermoorden, heeft de pers het zich wel degelijk aangetrokken. Bij een van die gevallen waren bij de ouders die die moord hadden gepleegd knipsels gevonden van een eerdere moord. Er wordt nu soberder over bericht. Men gaat er voorzichtiger mee om.'
Abrahams: 'Dat is dan een schroom die wat mij betreft niet terecht is.'
Vasterman: 'Maar ik zie wel dat De Telegraaf met een onthulling komt, dat mensen van een speciale defensie-eenheid iets gevaarlijks moesten weghalen. Dat is gebaseerd op een anonieme bron. Als je zo'n onthulling brengt, dan moet je daar iets mee doen. Het alsnog bewijzen of schrijven dat het niet blijkt te kloppen. Je kunt dit soort verhalen niet laten circuleren.'
Dekker: 'Ze zijn er nog mee bezig. Net zo goed als ik. Ik ben benaderd door een politieagent die zegt dat hij een goede kennis heeft die deel uitmaakt van die legereenheid die daar aan het werk is geweest. Ik heb hem nog niet gesproken. Ik laat alles, nu het verslag van de enquêtecommissie er ligt, eerst eens goed bezinken. Ik zie geen aanleiding onmiddellijk allerlei stukken te schrijven over alles wat er in het enquêterapport staat. Ik heb wel, zoals andere kranten, een lijstje gemaakt van wat er in mijn ogen in het rapport niet deugt.'
Vasterman: 'Ik ben benieuwd wat de volgende fase zal zijn. Veel mensen en organisaties hebben hiervan geleerd en zullen bij een volgende affaire veel meer rekening houden met hoe ze moeten omgaan met de pers. Dan zullen ze heus zo'n informatievacuüm niet weer laten ontstaan.'
Dekker: 'In de zaak van de legionellabacterie werd binnen de kortste keren alles gemobiliseerd. Minister Borst had van de Bijlmerramp geleerd dat het beter is om heel snel met informatie naar buiten te komen. Maar toen ik een man van de Kustwacht een jaar na de Bijlmerramp vroeg of ze er iets van hadden geleerd, zei hij heel cynisch: "Ja, beter met de pers omgaan." Dat is ook een les die ze eruit kunnen trekken.'
Abrahams: 'Dat is juist het zwakke aan deze enquêtecommissie. Die hebben te veel vanuit een ooghoek naar de media zitten kijken. Er werd gelekt naar de media en mevrouw Augusteijn heeft bewust geprobeerd hun eigen belangrijkheid te onderstrepen door de publiciteit te forceren. Hun optreden bij Paul de Leeuw was symbolisch voor hun gevoeligheid voor hun eigen publiciteit.'
Vasterman: 'Door informatie naar de pers te laten uitlekken hebben ze de beeldvorming bij willen sturen. Dan krijg je een symbiose tussen de commissie en de pers.'
De vraag is dus door wie de pers zich moet laten misbruiken: door de overheid, door de commissie of door de Bijlmerbewoners?
Peter Vasterman: 'Ik denk dat de pers het steeds moeilijker krijgt om afstand te houden. Vroeger liepen ze te veel aan de leiband van de autoriteiten, maar nu is het speelveld heel erg open geworden. Je hebt actiegroepen, belangengroepen, organisaties, het Openbaar Ministerie. Iedereen weet hoe belangrijk het is om de berichtgeving te sturen.'
Frits Abrahams: 'En je hebt te weinig mankracht om al die affaires te controleren. Bij de NRC hebben we maar een paar onderzoeksjournalisten. Dat zouden er vijftien of twintig moeten zijn! De kranteredacties zouden veel groter moeten zijn! Vooral het uitzoekwerk, het onthullen, dat gebeurt door een paar mensen en die staan in verbinding met bepaalde bronnen, ze worden eenzijdig gevoed. Daar moeten teams op worden gezet, dan pas zie je interessante resultaten.'
Vasterman: 'En je moet ook kunnen zeggen dat je maar niet publiceert als het nog niet af is. Als er allerlei details niet duidelijk zijn of er maar één bron is.'
Abrahams: 'Als er geen nieuws in zit kun je het beter laten schieten. Op die manier kun je misschien een hype voorkomen. Door er meteen een aantal mensen op te zetten die tot de conclusie komen dat het niets blijkt te zijn.'
Is dat niet een beetje irreëel? Vijftien mensen op geen-nieuws zetten?
Vincent Dekker: 'Soms is het beter anderen primeurs in de maag te splitsen. Het is niet voldoende als één krant erover schrijft. Als andere kranten het niet overnemen denken ze in Den Haag dat het wel niets zal wezen.'
Waarom was je toch zo boos op het stukje dat De Groene schreef over de Bijlmerjournalistiek en dreigde je zelfs met een boete?
Dekker: 'Omdat tien feiten volkomen onjuist bleken te zijn! Als je onderzoeksjournalistiek wilt bekritiseren, begin dan zelf met je spullen goed voor elkaar te hebben. Hier moest echt aan de noodrem worden getrokken. Ik heb een harde brief gestuurd, want als ik dit over mijn kant had laten gaan was ik als journalist niets meer waard. De boete waar ik mee dreigde was niet voor mijzelf bedoeld, die zou ten goede komen aan goede Bijlmerdoelen.'
Is het goed dat er nu over de Bijlmerjournalistiek wordt gediscussieerd?
Dekker: 'Jazeker! En graag nog veel vaker! Ik vind dat de pers in de Bijlmeraffaire ontzettend slecht werk heeft geleverd. In het begin heeft het overgrote deel van de pers alleen maar de autoriteiten gevolgd. De kritische vragen kwamen in die eerste weken veelal van buitenlandse journalisten, net als bij Srebrenica en de Greet Hofmans-affaire. Het duurde bij mij ook een tijdje voor ik me realiseerde dat er rare dingen aan de hand waren. Vroeger dacht je dat alleen in Latijns-Amerika regimes corrupt waren, later zag je dat ook in Italië en Spanje. Toen bleek eind jaren tachtig dat er ook corruptie was in België en Limburg. Dat was toch nog bezuiden de grote rivieren. Maar sinds de Bijlmerramp weet ik dat we hier ook een stukje Limburg zijn.'
