dinsdag 11 mei 2004

Media: altijd kritiek maar nooit op zichzelf

Gepubliceerd in Trouw op 11 mei, 2004

PETER VASTERMAN

Kranten en media zijn niet te beroerd om zich specialistische kennis eigen te maken maar de gevolgen van hun eigen werk willen ze liever niet weten. Minister Donner heeft gelijk en legde zijn vinger terecht bij een gevoelige plek.

De uitspraken van minister Donner (justitie) ter gelegenheid van het NVJ-congres over persvrijheid op 3 mei in Amsterdam zijn hem zoals hij zelf al voorspelde op de nodige vermaningen komen te staan. Wil hij soms de media aan banden leggen? De persvrijheid aantasten?


Het grappige is dat de reacties een bevestiging vormen voor zijn kritiek op de pers. In een van de landelijke dagbladen bijvoorbeeld worden reacties gepeild op grond van een verkeerde samenvatting van wat Donner heeft gezegd en vervolgens reageert de voorzitter van de Raad voor de Journalistiek daar weer op zonder dat hij zoals hij zelf zegt de speech van Donner heeft gehoord of gelezen. En zo gaat dat nieuws een eigen leven leiden zoals de minister stelt. "Wat de een vandaag suggereert is door de herhaling door anderen morgen een feit van algemene bekendheid waarbij niemand meer verantwoordelijk is voor de waarheid; iedereen zegt het immers."

Vooral het volgende citaat uit de toespraak van Donner fungeert in veel beschouwingen als bewijs voor zijn onverholen dreigement aan de pers:
"Bij iedere andere tak van bedrijvigheidwaar de producten zo belangrijk zijn voor de samenleving en het gevaar van verlies van kwaliteit zo groot zou de wetgever allang hebben ingegrepen."

Maar de cruciale zinnen die erop volgen worden veel minder vaak geciteerd: "Persvrijheid verzet zich daar tegen. Maar daarmee valt die taak toe aan de pers zelf gegeven de potentiele gevaren en maatschappelijke schade van media die zich als politieke factor gedragen zonder navenante verantwoording af te leggen.

De media dat zijn voor journalisten altijd de anderen

Het is duidelijk dat Donner helemaal niet uit is op enige regulering van de pers maar wel dat hij het initiatief voor kwaliteitsverbetering van de berichtgeving bij de pers zelf legt. Hij spreekt journalisten aan op een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor de gevolgen van de berichtgeving als geheel. En dat is iets waar veel journalisten niet aan willen zij beschouwen het gebruik van de term de media als een ontoelaatbare generalisatie in het debat ook al schrijven ze zelf met groot gemak over de politiek of het publiek. Een journalist ziet zich als autonome professional die niet verantwoordelijk is voor de (negatieve) maatschappelijke gevolgen van het collectieve proces dat zo typerend is voor mediahypes. In de jacht op nog meer nieuws creeren de media een eindeloze stroom van feiten en feitjes van beschuldigingen en speculaties waardoor een bepaald (negatief) beeld sterk wordt uitvergroot. Iedereen draagt een steentje bij maar niemand voelt zich verantwoordelijk voor het eindresultaat. De media dat zijn voor journalistenaltijd de anderen.

Voor mensen die het middelpunt vormen van zon nieuwsstorm heeft het weinig zin om aan te kloppen bij de Raad voor de Journalistiek omdat bij een mediahype per definitie alle media betrokken zijn en ze allemaal min of meer gewild of ongewild bijdragen aan de uitbouw van ongenuanceerde dreigingsbeelden schandalen en crises. Persvrijheid is niet absoluut zei Donner terecht in zijn speech een onafhankelijke nieuwsvoorziening dient een hoger doel namelijk het democratisch functioneren van overheid en samenleving.

Roddelpers wordt te lichtvaardig geciteerd in serieuze kranten

In mijn proefschrift Mediahype concludeerde ik dat bij een mediahype een probleem in een korte tijd tot crisisachtige proporties kan uitgroeien waardoor de overheid onder druk komt te staan om overhaaste maatregelen te nemen. Een dergelijk oncontroleerbaar proces is naar mijn idee schadelijk voor de kwaliteit van de openbare menings-en besluitvorming. Het is de vraag hoe de pers haar maatschappelijke verantwoordelijkheid opnieuw vorm kan geven in dit tijdperk van hypes schandalen en nieuwssoaps.

Ik doe daarvoor een paar suggesties.

Terwijl de sector van de voorlichting en pr zwaar investeert in onderzoek trainingen en (dure) conferenties om effectiever te kunnen communiceren is er bij de nieuwsmedia zelf nauwelijks belangstelling voor een dergelijke deskundigheidsbevordering. Het is wel gebruikelijk dat journalisten van een redactie economie zich laten bijscholen door een hoogleraar economie maar voor bijscholing over de werking van de media bestaat geen belangstelling. En dat terwijl inzicht in de zichzelf versterkende processen in de nieuwsproductie juist kan leiden tot andere nieuwskeuzes en het doorbreken van de collectieve dwang.

De serieuze journalistiek die de klassieke journalistieke standaarden (onafhankelijkheid betrouwbaarheid relevantie en verantwoordelijkheid) hoog in het vaandel houdt dient zich duidelijker te profileren ten opzichte van al die nieuwsmedia die voornamelijk opereren op het grensvlak van info
en amusement. Waarom meedoen met Idols-achtige onderwerpen? Waarom de royalty-watchers van de roddelpers opvoeren als serieuze nieuwsbronnen? Waarom doen wat de commerciele content-verschaffers altijd beter kunnen? De kwaliteitsmedia dienen zich te concentreren op waar ze goed in zijn: onafhankelijk en betrouwbaar nieuws ook daar is een markt voor.

Ontwikkel op de redactie een early warning system dat ervoor zorgt dat de alarmbellen gaan rinkelen zodra een mediahype op gang komt. Neem af stand relativeer hou de bredere context in de gaten controleer de feiten waar de opwinding mee begint belicht andere perspectieven en zoek niet alleen naar bevestigend nieuws. Besteed vaker aandacht aan de manier waarop de nieuwsproductie in elkaar zit. Informeer de lezer en kijker over het maatschappelijk krachtenveld waarbinnen de onafhankelijke nieuwsmedia moeten functioneren over de druk van commerciele en politieke zijde op de journalistiek en de vele manieren waarop de spin-doctors het nieuws naar hun hand proberen te zetten. Laat zien hoe het mediaspektakel werkt en bericht over de nieuwsmedia op dezelfde manier als er over allerlei andere sectoren in de samenleving wordt bericht.

Kortom hou niet langer vast aan de mythe van de onzichtbare verslaggever die alleen maar gebeurtenissen verslaat maar erken dat de media een doorslaggevende rol spelen in allerlei maatschappelijke processen handel daar ook naar en hou rekening met de gevolgen van het nieuws.


Peter Vasterman is mediasocioloog. Hij promoveerde aan de Universiteit van Amsterdam op het proefschrift Mediahypes.