de Volkskrant, 27 september 1996
Hella Rottenberg
De deskundigen roepen 'Reageer', en: 'Kom terug', maar het grote publiek lijkt Bolkestein zijn vakantie op Cyprus van harte te gunnen. 'Er gebeuren ergere dingen', en: 'Als iemand bekend is, wordt er zo'n heisa over gemaakt.' Het bureau Interview heeft in opdracht van de Volkskrant honderd Nederlanders naar hun mening gevraagd in de kwestie-Bolkestein. Verreweg de meesten vinden zijn terugkeer op zaterdag vroeg genoeg.
Bij de VVD-fractie stromen de adhesiebetuigingen binnen. Niet dat de telefooncentrale overbelast raakt, maar wie belt laat blijken mee te leven met Bolkestein en de liberale partij. Een aanmelding voor lidmaatschap kwam binnen, van een CDA'er nota bene, die zich vreselijk kwaad maakte over de 'hetze' van de media.
De vraag is of de affaire bij het grote publiek dezelfde opwinding veroorzaakt als bij de media en rond het Binnenhof. Uit de verkennende steekproef blijkt dat veel mensen de aandacht die de media deze week aan Bolkestein besteden, overdreven vinden. Maar ongeveer net zovelen vinden het terecht dat de naam Bolkestein het nieuws en de commentaren beheerst.
De rondvraag geeft aan dat de meningen ook half om half verdeeld zijn over de vraag of de politiek snel met een standpunt dient te komen over belangenverstrengeling. Of Bolkestein in vergelijking met andere kamerleden meer of minder ethisch handelt, durft men over het algemeen niet te zeggen. Ze hebben er geen oordeel over.
De mediabelangstelling is buiten proporties, vindt de helft van de respondenten uit de steekproef, want 'een belangrijk man als Bolkestein mag best lobbyen, hij weet wat hij doet', 'hij houdt de mensen in Nederland aan het werk' en 'ze moeten hem met rust laten'.
De andere helft van de respondenten is het daar niet mee eens. Zij denken dat de politieke zuiverheid in het geding is en dat de zaak de aandacht krijgt die zij verdient. 'Twee petten op kan niet', zegt iemand. Een ander meent: 'De kiezer kiest een partij, niet een bedrijf'. Sommigen ergeren zich aan de 'hautaine' houding van Bolkestein, alsof hij zich alles kan veroorloven.
Tegelijkertijd vinden de meeste ondervraagden het helemaal niet nodig dat Bolkestein eerder terugkomt van Cyprus. 'Het is belachelijk om hem op zijn vakantie lastig te vallen', 'het is nu toch al gebeurd, die paar dagen maken niets uit', zo luidt de teneur van de antwoorden.
Niet alleen collega-politici en media denken daar anders over, ook deskundigen op het gebied van public relations zijn ervan overtuigd dat Bolkestein er veel verstandiger aan had gedaan meteen op de aantijgingen te reageren.
Charles Schwietert, die als voormalig staatssecretaris op dit punt ervaring heeft en nu specialist is op het gebied van imago-beschadiging, gaf Bolkestein deze raad: 'Reageren! Pak het initiatief. Je moet de trend doorbreken! Zoiets waait nooit vanzelf over.'
Volgens docent Peter Vasterman van de Utrechtse hogeschool voor journalistiek, die een proefschrift over media-hypes schrijft, breidt de berichtgeving zich als een olievlek uit, zolang het object in kwestie zich in zwijgen hult. 'De opwinding verdwijnt op het moment dat Bolkestein reageert. Media moeten elke dag iets over de affaire melden, en die blijft dus in het nieuws. Als er geen nieuws is, wordt het jagen op nieuws zelf nieuws. De achtervolging van Bolkestein op Cyprus kregen we in het Journaal te zien.'
De eerste presentatie van een schandaal zet de toon, zo blijkt uit onderzoek. Het is vervolgens erg moeilijk om de beeldvorming nog te wijzigen. Hoe langer iemand wacht met het geven van tegenargumenten, des te minder kans op succes, meent Vasterman.
Bolkestein stuurde als commissaris een brief over een MSD-medicijn naar het prive-adres van minister Borst. In de Netwerk-uitzending daarover kwamen politici aan het woord die dit veroordeelden als iets onbehoorlijks. De brief van de VVD-leider had ook anders kunnen worden uitgelegd, namelijk als bewijs dat hij correct had gehandeld en zijn functies van fractievoorzitter en commissaris van MSD scheidde. De uitleg van dezelfde gebeurtenissen, kortom, kan sterk verschillen.
Bovendien blijkt bij affaires vaak later dat de feiten toch iets anders liggen. Vasterman: 'Naarmate de tijd verstrijkt, lijken de oorspronkelijke feiten er steeds minder toe te doen. Media brengen reacties op de eerste onthulling. En dan volgen weer reacties op reacties. Het natrekken van de oorspronkelijke feiten gebeurt veel minder.'
De concurrentie tussen de media is groter dan vroeger, en journalisten zijn bang nieuws te missen. Daardoor ontstaat vrij snel eenstemmigheid. Ook de ontzuiling en depolarisering is daar debet aan. Kon je er vroeger gif op innemen dat wanneer De Telegraaf iemand aanviel, de Volkskrant hem in bescherming nam en andersom, tegenwoordig ligt dat genuanceerder. In de zaak-Bolkestein neemt ook De Telegraaf een kritisch standpunt in.
Of Bolkestein blijvende schade oploopt, durven opiniepeilers en pr-deskundigen niet te voorspellen. Het hangt van talrijke factoren af: wordt hij sympathiek gevonden of bestaat er latente antipathie tegen hem; is hij in staat helder en consistent weerwerk te leveren; wordt hij zichtbaar gesteund door prominente figuren om hem heen; wekt de affaire morele verontwaardiging bij het publiek of is de kwestie onduidelijk en te technisch?
Hoe belangrijk de media en de publieke opinie ook mogen zijn, ze geven niet automatisch de doorslag bij het maken en breken van een politieke carrière. 'De machtsverhoudingen zijn heel bepalend', zegt Vasterman. Een mooie illustratie vormen Lubbers en Brinkman. Beiden werden beschuldigd van onoorbaar gedrag en belangenverstrengeling. Lubbers liep geen schram op, Brinkman kwam ten val.
Bij de VVD is geen spoortje onzekerheid merkbaar over de goede afloop. Op een afdelingsavond in het liberale bolwerk Wassenaar, druk bezocht door gesoigneerde heren en enkele dames, lopen de emoties hoog op als het gaat om de monetaire toekomst van Nederland. Moeten we ons wel aansluiten bij de EMU? Kunnen we er ooit nog uit als het niet bevalt?
De kwestie-Bolkestein wordt nonchalant weggewoven. 'Ontzettend opgeklopt', zegt een VVD-wethouder. 'Ik begrijp het wel. De VVD heeft succes. We staan op 43 zetels. Dat wekt grote ergernis op bij D66 en PvdA.'
'Een hetze van de linkse pers', oordeelt een gepensioneerde ondernemer. 'Het stelt niets voor. Wat noem je zuiverheid? Ik vraag ook wel eens wat aan de wethouder die ik goed ken.'
Classification
