Het Midden-Oosten is niet alleen een politiek maar ook een journalistiek mijnenveld. Al jaren krijgen journalisten van verschillende kanten het verwijt dat ze partijdig zijn en ten onrechte te positief of juist te negatief berichten over de strijdende partijen. De stichting ‘Stop de bezetting’ vindt veel berichtgeving in het voordeel van Israël, terwijl de belangenbehartigers van Israël de media verwijten juist teveel nadruk te leggen op ‘het Palestijns lijden.’ Dat geeft te denken: wanneer is de berichtgeving tendentieus, vooringenomen en eenzijdig? Wat zijn de effecten van woorden als de ‘bezette gebieden’, ‘illegale nederzettingen’, ‘bloedige terreurdaden’, ‘extremistische fundamentalisten’, ‘kolonisten’, om nog maar niet te spreken van het bekende ‘veiligheidshek’? Woorden activeren achterliggende betekenissen, maar de manier waarop de lezer of kijker deze decodeert hangt af van zijn of haar referentiekader. Om die reden kan hetzelfde Journaalitem voor de ene kijker juist bewijzen dat het NOS Journaal te negatief is over de Palestijnen terwijl de ander vindt dat Israël er juist bekaaid vanaf komt.
Ook veel onderzoek naar berichtgeving is gebaseerd op één centraal paradigma waarin de ‘werkelijkheid’ van het conflict is vastgelegd. Alles wat vervolgens in de berichtgeving afwijkt van dat paradigma, geldt dan als ‘tendentieus’, ‘partijdig’, of ‘niet objectief’. Als de media schrijven dat de Israëliërs een ‘vergeldingsactie’ uitvoeren vanwege ‘raketbeschietingen’ vanuit Gaza, is dat pro-Israël omdat de context ontbreekt. Want waar zijn die raketten ook weer een antwoord op? Op de bezetting natuurlijk. Omgekeerd, als Palestijnse vissers niet meer ver de zee opmogen, ontbreekt de context dat Israël dat doet om wapensmokkel te voorkomen. En dat is dus weer pro-Palestijns.
Inderdaad een mijnenveld, ook voor onderzoekers.
Voormalig redacteur van NRC Handelsblad Hans Moll komt met nieuw materiaal voor deze discussie in zijn boek ‘Hoe de nuance verdween uit een kwaliteitskrant’ waarin hij probeert te bewijzen dat zijn krant de afgelopen jaren duidelijk stelling heeft gekozen tegen Israël. Pogingen om hier een discussie over te voeren op de redactie leverde niet veel op. Daarom vindt hij het belangrijk om die “anti-Israël bias” alsnog publiekelijk aan de kaak te stellen, omdat “wanneer Israël in de Nederlandse media wordt aangevallen, zoals dat gebeurt tijdens de Gaza-oorlog, dat onmiddellijk leidt tot anti-joodse incidenten.” Dat is natuurlijk nogal een boude uitspraak die moeilijk valt te bewijzen (zouden de daders eigenlijk wel NRC Handelsblad lezen?), maar daarmee is wel de toon gezet voor de rest van het boek. Vanuit het paradigma van Moll bekeken (‘Israël moet zich verdedigen tegen vijanden die uit zijn op de vernietiging van de joodse staat’) besteedt NRC Handelsblad te veel en te positief aandacht aan de Palestijnen (‘victimisme’), en te weinig aan de ‘terreurdaden’ van Hamas en aan het veronderstelde antisemitisme in de Arabische wereld.
Als uitgangspunt voor zijn betoog hanteert hij een tamelijk naïef ideaalbeeld: journalisten moeten zo objectief mogelijk de feiten weergeven geven en geen partij kiezen. Daarmee gaat hij totaal voorbij aan de hele discussie over objectiviteit in de journalistiek en de mythe van de ‘objectieve’ feiten. Volgens Moll brengt de krant ten onrechte niet ‘de feiten’, maar een ‘interpretatie van die feiten’, alsof die feiten zouden kunnen bestaan zonder taal vol interpretatie en maatschappijvisie. Nog afgezien van de moeilijke omstandigheden waaronder journalisten hun werk moeten doen, de opgelegde censuur en de propaganda oorlog die de strijdende partijen via de media uitvechten.
De uitgangspunten voor zijn onderzoek zijn niet sterk, de bewijsvoering voor de stelling dat NRC Handelsblad in de berichtgeving partij kiest tegen Israël is dat evenmin. Een groot deel van de voorbeelden die Moll behandelt, hebben geen betrekking op de dagelijkse verslaggeving, maar op de keuzes van de boekenredactie, op uitspraken van columnisten, recensenten en commentatoren. Maar dat zijn juist journalistieke genres waarin de krant geacht wordt juist wel visies uit te dragen.
Een ander probleem is dat de bewijsvoering zogezegd volkomen anekdotisch is: Moll analyseert een voorbeeld waaruit een zekere eenzijdigheid zou moeten blijken, maar toont niet aan dat dit voorbeeld representatief is voor de duizenden artikelen die de krant in de afgelopen decennia over het Midden-Oosten gebracht heeft. Wie zegt dat de context die volgens Moll ontbreekt in zijn ene voorbeeld, niet in allerlei andere artikelen terug te vinden is? Het totaalbeeld ontbreekt: niet de berichtgeving van de Israëlische oorlog tegen Gaza (2008/2009) als geheel komt aan bod, het gaat alleen over de vraag hoeveel ‘burgerdoden’ er op het totaal van 1400 doden zouden zijn gevallen.
Interessant is ook dat Moll zich bezondigt aan precies datgene wat hij NRC Handelsblad verwijt. Zo maakt hij kritische opmerkingen over het gebruik van de term ‘illegale nederzettingen’ (‘legalistische interpretatie’), maar gebruikt hij zelf de toch ook niet zo neutrale term ‘kolonisten’ (want als God dit land aan de joden gegeven heeft, zijn het geen kolonisten). Niet alleen de keuze en de analyse van berichten is selectief, ook als het redactiebeleid ter sprake komt, ontbreekt een systematische aanpak en beperkt de auteur zich tot enkele citaten uit emails of terloopse opmerkingen of grapjes in de wandelgangen. Dat is niet echt een serieuze analyse van hoe het beleid van de krant inzake Israël vorm krijgt. En dat Moll voornamelijk Israëlische bronnen citeert om aan te tonen wat de ware feiten zijn, is ook niet bevorderlijke voor een evenwichtige analyse. Dat maakt het boek tot een pamflet in plaats een gedegen onderzoek en dat is jammer, want deze discussie zou een keer verder moeten komen dan die verwijten over en weer van tendentieuze berichtgeving, dat is alleen maar preken voor eigen parochie.
Peter Vasterman
Hans Moll, Hoe de nuance verdween uit een kwaliteitskrant. NRC Handelsblad neemt stelling tegen Israël. Uitgeverij Prometheus
Klik hier naar de discussie over het boek op de NRC Weblog van Peter vanderMeersch
