Redacties worstelen met virus. Ebola en de media. De Journalist 2 juni 1995.
“Het nieuws drong maar langzaam tussen de
ochtendslierten van zijn dagelijkse hoofdpijn door: er was een nieuwe epidemie
van het beruchte Ebola virus uitgebroken. Hij zette de radio in zijn groene
Mitsubishi Pajero (3.5 V6)wat harder. ‘Shit’ dacht hij, ‘dat is het virus uit
The Hot Zone, dat waar gebeurde verhaal, waar die film Outbreak over ging.’ Hij
had het boek wel gelezen vorig jaar op vakantie met de jeep in de Spaanse
Pyreneeën, maar de film, daar was hij nog niet aan toegekomen. Zijn nieuwe baan
als eindredacteur van een actualiteitenrubriek had niet alleen aan veel
kroegentochtjes een einde gemaakt. Nog voor hij zijn Pajero de ondergrondse
parkeergarage indraaide , had hij al een plannetje bedacht voor de uitzending
van die avond. Ze zouden fragmenten uit de film kunnen laten zien, afgewisseld
met wat actueel nieuws en een interview met een deskundige. Kat in het bakkie!
En spannend bovendien. Op de redactie begon hij onmiddellijk opdrachten uit te
delen. De enige redacteur die Outbreak had gezien, sputterde nog een beetje
tegen -die film ging immers over een heel ander virus en bovendien was het
fictie- maar hij kreeg een sneer en moest het onderwerp doen over de
Nederlandse ballonvaarders die een week in een koelcel met min 50 hadden
gekampeerd. De eindredacteur tikte hoogstpersoonlijk, zoals gebruikelijk met
twee vingers, de aankondiging: ‘Het is angstaanjagend, maar ook zo
onwaarschijnlijk dat het alleen in Hollywood bedacht leek te kunnen worden en
nu lijkt het gebeurt het echt. Want terwijl de film Outbreak over een
geheimzinnig virus dat de mensheid bedreigt volle zalen trekt, is Zaïre het
toneel voor een vergelijkbare echte virusepidemie virusexplosie.’ Dat wordt
griezelen vanavond, grinnikte hij, terwijl hij merkte dat zijn hoofdpijn door
de opwinding weer erger was geworden.”
Dit fragment lijkt alleen maar bedacht te
kunnen worden voor het scenario van de serie Undercover met Marc Klein Essink,
maar het gebeurde echt. Twee Vandaag presentator Rick Nieman spreekt deze tekst
op 11 mei letterlijk uit. Terwijl de film Outbreak over het geheimzinnige
‘Motaba’ virus volle zalen trekt, kunnen sommige media de verleiding niet
weerstaan om de indruk te wekken dat het scenario van Outbreak werkelijkheid is
geworden in Zaïre.
De Twee Vandaag kijkers zien inmiddels groene
beelden van een ondoordringbare jungle met geluiden van zware voetstappen,
terwijl een donkerbruine Amerikaanse stem de volgende tekst uitspreekt: “Een
monster dat zich schuilhield in het oerwoud van Afrika is door de mensen wakker
gemaakt. Een genadeloze moordenaar: koud, rationeel, onzichtbaar. Dat monster
loopt nu vrij rond.”
Volgende scène: legerhelicopters cirkelen
boven een Amerikaanse stad, terwijl een stem beveelt: “Niemand mag de stad
uit.” En Rick Nieman vervolgt zijn verhaal: “De speelfilm Outbreak is gebaseerd
op een waar gebeurd verhaal over een onbekend apevirus met de naam Reston dat
per ongeluk ontsnapt in een Amerikaanse stadje, (Beelden: aapje krabt een man
in zijn arm), waardoor de complete wereldbevolking met de ondergang wordt
bedreigd, maar het blijft gelukkig fictie.” (De besmette man bezwijkt in een
winkel en passant zes aquaria meeslepend in zijn val. )
Na deze spannende beelden zien we Belgische
professor Van der Groen in zijn laboratorium: gelooide tropenkop met baard, die
dag onherroeplijk de meest geïnterviewde expert in West-Europa omdat hij het
virus in 1976 ontdekte. Door het nagalmende geluid van de aquaria uit de film
gaan de eerste woorden van zijn verhaal nagenoeg verloren. Hij legt uit dat het
Restonvirus -waar The Hot Zone- over gaat- een virus is dat mensen wel kan
besmetten, maar niet ziek kan maken. Voor de kijkers is deze uitspraak moeilijk
te vatten na alle voorafgaande beelden, vooral ook omdat meteen daarna de
commentaarstem vervolgt met: “Maar in een uithoek van Zaïre is de nachtmerrie
inmiddels werkelijkheid geworden. 170 Zaïrezen zijn al aan het dodelijke Ebola
virus overleden.” (Het is de vraag of een stad als Kikwit met 600.000 inwoners
een uithoek genoemd kan worden.)
Terwijl we beelden zien van een groepje
kinderen die onder leiding van een man met een fiets ordentelijk op weg zijn
naar een onbekende bestemming (zijn dit archiefbeelden?), zegt de
commentaarstem dat de inwoners van Kikwit ondanks de afgekondige
quarantainemaatregel in paniek hun stad verlaten. Terug naar Van der Groen die
weer het tegenovergestelde zegt: “Het plan om Kikwit te isoleren is zeker niet
in praktijk gebracht, het is ook heel moeilijk om dat te doen, er zouden wel
plannen zijn om de scholen te sluiten.”
Vervolgens duikt Twee Vandaag in de historie:
het Marburg virus uit 1967 en het Ebola virus uit 1976 passeren de revue. De
woorden van Van der Groen kalmeren de Twee Vandaag redactie een beetje: er is
geen sprake is van besmetting via de lucht, alleen via lichaamsvocht. “Voor een
massale wereldepidemie à la Aids,” zegt de commentaarstem, “hoeft niemand bang
te zijn, daarvoor is het ziektebeeld van het Ebola virus te direct.” Wat
daarmee bedoeld wordt, blijft vooralsnog duister.
Van der Groen zet de kijkers ook weer op het
verkeerde been door de merkwaardige volgorde in zijn volgende uitspraak. “HIV,
dat is een totaal ander virus, maar als je aan mij vraagt wat is nu echt
gevaarlijk, dan noem ik Ebola en zijn vrienden de filovirussen, dat zijn
.......... schaapjes in vergelijking met het HIV virus.”
Twee Vandaag concludeert: “De kans dat het
scenario in de film Outbreak in het echt in Zaïre zal plaatsvinden is dan ook
uiterst gering.” Maar toch gaan we weer terug naar de film: het Witte Huis, een
commdant stormt binnen, “het gunstigste scenario ziet er al volgt uit”, beelden
van de kaart van de VS met enkele rode stippen, “24 uur” (wat meer rode
stippen), “36 uur” (nog veel meer rode stippen), “48 uur” (heel de VS is rood,
en dus dood). Rick Nieman glimlacht naar de kijkers: “Zo erg is het gelukkig
niet, iets heel anders nu, asielzoekers.....”
Op diezelfde donderdagavond de elfde mei
besteden vrijwel alle nieuwsprogramma’s in binnen- en buitenland aandacht aan
het Ebola virus in Zaïre. In de meeste uitzendingen, bijvoorbeeld van de BBC,
RTL Nieuws en NOS journaal verklaren deskundigen dat er geen enkel bewijs is
dat dit virus zich door de lucht verspreidt (zoals in de film Outbreak het
geval is) en dat de kans op een epidemie buiten Zaïre uiterst gering is. Hoewel
bijvoorbeeld het NOS journaal nog spreekt van een “zeer besmettelijk virus”
maken prof. Van der Groen en ook dokter Coutinho van de Amsterdamse GG&GD
later in Nova duidelijk dat de kans op besmetting juist zeer klein is. Je moet
je handen al onderdompelen in het bloed van een slachtoffer om een kans op
besmetting te hebben. Ebola is zeer moeilijk overdraagbaar. Van der Groen vindt
de angst en de paniek zwaar overtrokken: geen toestanden zoals in de film
Outbreak. (Nova laat hierbij weer een fragment uit de film zien van mannen met
zogenaamde space suits).
Coutinho acht de kans dat iemand met een
dergelijke besmetting naar het westen reist uiterst gering, omdat die mensen zo
snel zo ziek zijn dat ze daartoe niet meer in staat zijn. Van het
maanpakkengedoe (voor de tv-kijkers inmmiddels hét Ebola symbool) is Coutinho
ook afgestapt omdat bij een goede zogenaamde barrière verpleging de kans op
besmetting gering is. De vergelijking met Aids is niet mogelijk zegt hij: “Na
vier of vijf keer, als het van mens op mens wordt overgedragen, dooft het
natuurlijk uit. Dat wijst erop dat de besmettelijkheid zo gering is dat de kans
op overdracht te klein is om tot een epidemie te leiden.” Een vaccin zal er
niet zo snel komen omdat er te weinig slachtoffers zijn, “daar investeert de
industrie niet in.”
Een dag later op vrijdag 12 mei besluit de
TROS een documentaire uit te zenden over het (“inmiddels gevreesde”) Ebola virus.
Een samenvatting daarvan is te zien in Twee Vandaag . Die weergave met tal van
schokkende beelden identificeert het Ebola virus weer met mensen in maanpakken,
besmettingen via apen en tal van sterfgevallen. Door de samenvatting worden tal
van quotes uit hun verband gerukt. Onjuist is ook de mededeling dat een van de
apeverzorgers in Reston ziek werd van het virus maar deze besmetting
overleefde. De documentaire gaat voor een groot deel over die gebeurtenissen in
Reston, een stad in de buurt van Washington waar in 1989 honderden apen werden
gedood omdat ze besmet waren met een Ebola-achtig virus, dat vervolgens naar de
stad werd genoemd en nu bekend staat als het Reston virus. Dit virus is, zoals
Van der Groen ook al zei, voor mensen ongevaarlijk en voor apen dodelijk. De
documentaire besluit met de sombere voorspelling dat virussen binnen 24 uur de
hele wereld kunnen afreizen en een wereldwijde epidemie kunnen veroorzaken. Het
Reston virus verplaatste zich in het apenhuis via de lucht en als dat gebeurt
kan zo’n virus de hele mensheid bedreigen.
In de berichtgeving in de dagen volgend op
gebeurtenissen in Zaïre is dat de dreiging die telkens wordt opgeroepen,
waarbij er nauwelijks onderscheid wordt gemaakt tussen de verschillende
virussen, Marburg (1967) Ebola Zaïre (1976), Reston (1989) en natuurlijk het
duistere virus uit Outbreak.
De berichtgeving in de dagbladen laat vanaf de
allereerste dag in feite twee gezichten zien: aan de ene kant wordt het beeld
versterkt van een uiterst besmettelijk virus dat een bedreiging kan vormen voor
de hele mensheid, aan de andere kant zijn er tal van zeer informatieve
artikelen met uitspraken van deskundigen die die dreiging relativeren en die
precies uitleggen hoe dit virus in elkaar zit.
Een goed voorbeeld daarvan is Trouw op
donderdag 11 mei: “Vrees voor uitbreken epidemie in Zaïre door dodelijk virus.”
In dit stuk, gebaseerd op persbureaumateriaal citeert de redacteur uit het boek
(“de thriller”) The Hot Zone van journalist Richard Preston: “Een gevaarlijk
virus uit het regenwoud is van geen plek op aarde verder verwijderd dan 24 uur
in het vliegtuig. De ebolaziektekiem kan in tien dagen doen waarvoor het
aidsvirus tien jaar nodig heeft.” En Trouw vervolgt: “Het virus speelt ook een
hoofdrol in de film Outbreak die momenteel in de bioscopen is te zien. daarin
verspreidt het virus zich vanuit Zaïre over de VS.” De betekenis die van deze
zinnen uitgaat (ook te vinden in De Telegraaf van 11 mei) is niet voor
misverstand vatbaar: het Ebola virus kan zich binnen 24 uur over de hele wereld
verspreiden en daar heeft Aids tien jaar voor nodig gehad.
Een dag later staat in Trouw een stuk van de
wetenschapsredactie waarin de film Outbreak sterk “overdreven” wordt genoemd en
waarin ook verwezen wordt naar The Hot Zone van Preston (“een stuk
betrouwbaarder”). Interessanter is dat de vergelijking met de verspreiding van
Aids, zoals Trouw de dag ervoor meldde als “misleidend” wordt betiteld. “Net
als het Aids-virus is Ebola bovendien weinig besmettelijk.” Aldus de Trouw
wetenschapsredacteuren, die het boek van Preston waarschijnlijk ook niet hebben
gelezen, anders hadden ze kunnen vaststellen dat dit citaat van Preston
helemaal niet in het boek voorkomt. De twee zinnen komen ongeveer in die
formulering wel voor het boek, maar daar zitten zo’n dertig (!) pagina’s
tussen. De ene zin luidt: “Een actief virus uit het regenwoud kan binnen
vierentwintig uur aan boord van een vliegtuig naar iedere stad in de wereld
reizen.” (p. 32 in Het Killervirus, de Nederlandse vertaling) De andere: “Vanaf
het moment dat Ebola je bloedsomloop binnendringt is de strijd verloren - je
bent ten dode opgeschreven. Je kunt Ebola niet terugdringen zoals je met een
verkoudheid doet. Ebola doet in tien dagen waar aids tien jaar over doet.”
(pagina 63). In het boek is het volstrekt duidelijk dat deze uitspraak
betrekking heeft op het ziektebeeld van een met Ebola besmette patiënt en niet
op de wereldwijde verspreiding van het virus.
Het is de vraag waar de oorsprong ligt van de
creatie van dit ‘nieuwe’ citaat van Preston. Een speurtocht door de berichten
van de verschillende persbureau’s van 10 mei levert een paar aanknopingspunten
op. Een van de eerste telexen (kop: “Ebola virus can be deadlier than the
HIV.”) is afkomstig van DPA en daarin komen citaten voor uit The Hot Zone: “A
dangerous virus from the rainforest is not more than 24 hours away by air from
any part of the world.” En even verder: “The Ebola virus cannot be got rid of
like a cold. It does in ten days what Aids needs ten years for.” Daartussen in staan
nog wat verontrustende uitspraken als: “Ebola is much more infectious than the
HIV which causes Aids.”
Ook Reuters gaat er in een van de eerste
berichten op 12 mei flink tegenaan: “An epidemic more gory than Aids.” “...but
experts say its victims turn to mush too quickly to spark a global plague.”
“While the symptoms surpass any horror movie, the release in Britain of a new
Dustin Hofmann film chronicling a devastating viral epidemic has fulled fears
of a new killer to rival Aids.” En misschien heeft de Twee Vandaag deze Reuters
telex wel gebruikt als basismateriaal voor het schrijven van de
presentatietekst: “But like today’s epidemic in Central Africa Outbreak is
chilling fiction that could become a nightmare fact.”
Daarnaast verpreidt Reuters ook veel berichten
waarin Ebola correct wordt beschreven en de vergelijking met Aids door allerlei
deskundigen van de hand wordt gewezen. Een andere nieuwsbron zou The Times
kunnen zijn geweest die al op 10 mei al de Ebola epidemie meldt met de
verontrustende toevoeging dat “some strains can be transmitted in the air.” Ook
The Times redacteur heeft Preston bij de hand: “Easy travel makes it possible
that viruses such as Ebola and Marburg will escape from their home range and
spread around the world.” Vervolgens plakt hij er nog achteraan: “Health
experts fear it could cut a swat through densely populated Europe and America,
making Aids ‘look like a common cold’.”
Het ligt voor de hand dat dergelijke citaten
uit de allereerste berichten bepalend zijn geweest voor de manier waarop
verlaggevers op die donderdag met Ebola aan de slag gingen. En naarmate de tijd
verstreek en de aantallen slachtoffers -zoals zo vaak bij dit soort nieuws- de
neiging hadden om te dalen in plaats van te stijgen (van 200 naar 30 en vervolgens
weer naar 100), verschenen er in veel kranten goede achtergrondverhalen en
interviews.
Er is echter maar één krant geweest, Die Zeit
van 19 mei, waarin een microbioloog daadwerkelijk ingaat op wat er in de film
Outbreak gebeurt, namelijk een mutatie van een apevirus in een voor mensen
dodelijk virus. Jan ter Meulen van het Bernahrd-Nocht-Institut in Hamburg
schrijft daarin dat het theoretisch wel mogelijk is dat het Ebola-virus een
mutatie ondergaat en andere eigenschappen krijgt, maar mutaties vinden alleen
plaats wanneer ze een “Selektionsvorteil” opleveren en wanneer de selectiedruk
een tijdje werkzaam is. Dat is bij Ebola niet het geval, dit virus schijnt een
grote genetische stabiliteit te bezitten en is in de afgelopen twintig jaar
niet veranderd. “Einerseits ist das Virus wohl sehr genau an seinen natürlichen
Wirt angepasst (daher seine Stabilität) und vermehrt sich andererseits im
Menschen so rasant, dass es zu keiner Selektion von Mutanten kommt.” Een
verandering van het virus tijdens een epidemie onder mensen is dus
onwaarschijnlijk en bovendien is nog bij geen enkel virus een verandering
opgetreden van de wijze van overdracht.
Het zou interessant zijn om eens te
onderzoeken wat kijkers, lezers en luisteraars enkele weken later nog weten
over het Ebola virus na al die publiciteit, waarin de grens tussen fictie en
werkelijkheid niet altijd even scherp was. Zouden ze weten dat Ebola geen
epidemie kan worden zoals Aids omdat mensen er te snel aan dood gaan? Dat
verspreiding via de lucht niet aan de orde is? En dat het in Reston en in The
Hot Zone ging om een voor mensen onschuldig virus? Ik betwijfel het. Outbreak
was toch gebaseerd op een waar gebeurd verhaal? Of was dat boek van Preston
toch een thriller in plaats van een betrouwbaar journalistiek verslag? Verdacht
is in ieder geval wel dat Preston de Antwerpse prof. van der Groen, de
ontdekker van het Ebola Zaïre virus (1976), die drie maanden in Zaïre heeft
gewerkt om de epidemie te bestrijden niet in het boek voorkomt en dat
verschillende feiten in het boek afwijken van die uit de
TROS-documentaire......
Foto van kinderen:
Het onderschrift in de Volkskrant bij deze
foto -die veel kranten heeft gehaald- luidde: “De kinderen bedekken hun gezicht
in de veronderstelling dat dit hen beschermt tegen het virus.” Zo’n tekst wekt
de indruk dat Ebola zich door de lucht kan verplaatsen en zo besmettelijk is
dat het bedekken van de mond niet zal helpen. Zoals de Volkskrant zelf ook in
allerlei stukken schreef, is dat onjuist.
Peter Vasterman is docent aan de School voor
Journalistiek en Voorlichting en doet onderzoek naar mediahypes.
