TELEVISIE ALS THERAPIE. Onderzoek naar de ervaringen van mensen die hun persoonlijk verhaal publiek maakten.

TELEVISIE ALS THERAPIE

Onderzoek naar de ervaringen van mensen die hun persoonlijk verhaal publiek maakten.

Een onderzoek van de School voor de Journalistiek.

Saskia Benner, Rolande Boven, Machteld Linssen, Theo Postma, Linda Helsdingen, Yfke Nijland, Mariek de Ruiter.

Onder begeleiding van:  Peter Vasterman 

Utrecht, 10 april 1991.

 

INHOUDSOPGAVE

I. Inleiding. 1

A. Probleemstelling. 1

B. Werkwijze en steekproef. 2

C. De onderwerpen. 3

D. De programma's. 4

E. Datering uitzendingen. 7

II. Voor de uitzending. 8

A. Hoe komen ze in contact met de redactie? 8

B. Welke motieven spelen een rol? 9

C. Zijn mensen overgehaald om mee te doen? 12

D. Hoe verliep het voorgesprek? 13

1. Het onderwerp en de vragen. 14

2. De gang van zaken tijdens de uitzending. 15

3. Informatie over de mogelijke consequenties. 17

4. Informatie over de montage 17

E. Conclusies: 19

III. Tijdens de opname of uitzending. 21

A. Hoe is de opvang in de studio? 21

B. Ervaringen tijdens het interview. 22

1. Hoe ervaren mensen deze opnames? 22

2. Wat vonden ze van het interview? 23

C. Opvang na het interview. 25

D. Conclusies: 27

IV. Na de uitzending. 28

A. Evaluatie van de uitzending zelf. 28

1. Is men tevreden over uitgezonden montage? 28

B. Reacties op het televisie-optreden. 32

C. Nazorg programmamakers. 36

1. Videoband bewaard? 37

V. Het tv-optreden: een positieve of negatieve ervaring? 38

A. Positief. 38

B. Gemengde gevoelens. 40

C. Negatief. 40

VI. Slotconclusies: televisie als therapie. 42

A. Therapeutische werking. 42

B. De effecten. 43

C. De overrompelende werking van televisie. 43

D. Ervaringsdeskundigen. 45

E. De programma's. 46

F. Slot. 47

 

I. Inleiding. 

A. Probleemstelling.

Ieder seizoen zijn er tientallen, zoniet honderden mensen die mogen optreden in een van de vele praatshows die ons tv-land rijk is. Niet alleen de categorie bekende Nederlanders komt aan bod, maar ook de gewone Nederlander die een openhartig verhaal kan vertellen over zijn persoonlijke ervaringen. Drugsverslaving, alcoho¬lisme, incest, nare vakantie-ervaringen, anorexia, slapeloosheid, noem maar op, voor ieder tv-gespreksonderwerp slaagt de redactie erin om enkele geschikte gasten te 'produceren'. Dat zijn  gewone, onbekende mensen die heel even, voor een keer met hun probleem midden in de schijnwerpers mogen staan: "famous for 15 se¬conds."

Maar wat gebeurt er daarna? Hoe kijken zij zelf terug op hun (eerste) televisie-op¬treden en de gevolgen daarvan? Wat maken zij mee door die kortstondige publici¬teit? Hoe reageerde hun omgeving? Werden ze op straat herkend? Kregen ze spon¬tane reacties? Zijn er ook persoonlijke gevolgen, bijvoorbeeld wanneer het gaat om een taboe-onderwerp? En hoe oordelen zij over de gang van zaken voor, tijdens en na de uitzending? Hoe verliep het voorgeprek? Was men voldoende geïnformeerd over de gang van zaken tijdens de opnames? Hadden ze de indruk dat ze hun ver¬haal wel kwijt konden? Wisten ze hoe de uitzending er na de montage uit ging zien en waren ze daar tevreden over? Was er sprake van enige nazorg van de kant van de programmamakers en stelden zij die op prijs? 

Om antwoord te krijgen op dit soort vragen, heeft een werkgroep van de School voor de Journalistiek dertig mensen uitvoerig geïnterviewd over hun ervaringen met de televisieprogramma's Rondom Tien (NCRV); De Zijden Draad (NCRV); AVRO's Service Salon; Pauze TV (AVRO); Karel (AVRO; Tineke (RTL 4); de TV Show (TROS); en RVU-uitzending 'Wat ben je stil'. 

In dit rapport staat een uitgebreid verslag van de resultaten van deze interviews, waarbij de vraagstelling was: wat hebben de respondenten meegemaakt voor, tij¬dens en na de uitzending en hoe oordelen zij daarover ? 

Daarbij gaat het om 'gewone' (dus geen bekende) Nederlanders, die een persoonlijk verhaal hebben verteld met een zekere drempelwaarde. Daarmee bedoelen we ver¬halen waarbij mensen over het algemeen een drempel moeten overwinnen om daar in het openbaar over te vertellen. Denk aan 'zware' onderwerpen als zelfdoding, seksueel misbruik; travestie of prostitutie, maar ook aan zo op het eerste gezicht minder met taboe's beladen onderwerpen als schizofrenie, manische depressiviteit, dementie, adoptie-ouders, vrouwen van gedetineerden, of zelfs overgewicht. 

Bij het onderzoek gaat het niet om mensen die beroepshalve in televisiepro¬gramma's aan het woord komen zoals deskundigen, wetenschappers of woord¬voerders. 

B. Werkwijze en steekproef. 

Om in een relatief korte tijd aan voldoende respondenten te komen (het streefgetal was minimaal 20) zijn er drie verschillende wegen bewandeld. 

a] In de periode van half december 1990 tot en met half februari 1991 zijn alle relevante tv-programma's bijgehouden en zijn er in totaal 30 mensen aangeschreven die in allerlei pro¬gramma's te gast waren. Om de privacy te waarborgen gingen de brieven gingen meestal naar de redacteur die deze doorstuurde naar de gasten. In totaal hebben 8 mensen positief gereageerd op het verzoek om aan het onderzoek mee te werken, terwijl twee mensen lieten weten niet te willen meewerken. De aangeschreven programma's zijn: De TV Show; Ivo Niehe over plastische chirurgie (TROS); De Zijden Draad (NCRV); Karel (AVRO); NOS Laat; Dieuwertje (RTL 4); Berg je voor Berg (VOO); Tineke (RTL 4); Sonja (VARA); en Tros Aktua. 

b] Daarnaast zijn in overleg met verschillende redacteuren brieven verstuurd naar mensen die in het verleden met een persoonlijk verhaal op tv zijn geweest. Zo is dankbaar gebruik gemaakt van het aanbod van Henk Mochel van het NCRV programma Rondom Tien om iedereen uit een bestand van veertig namen van mensen die de afgelopen jaren te gast zijn geweest in dit programma aan te schrijven. In totaal hebben 16 mensen positief gereageerd op het verzoek, twee mensen negatief en een reactie kwam pas na de deadline binnen en kon niet meer worden geïnterviewd. In zes van de zestien gevallen gaat het om mensen die na de uitzending over 'hun' onderwerp ook nog een of tweemaal aan het programma hebben meegewerkt als publiek (met drukknoppen). Daarnaast zijn op dezelfe wijze negen mensen aangeschreven die in 1989 en 1990 te gast zijn geweest bij Pauze TV(AVRO) en twee mensen uit het programma Smoor (KRO). Vier mensen van Pauze TV hebben positief gereageerd. Op de overige brieven kwam geen reactie. 

c] Daarnaast is er een kleine advertentie verschenen op zaterdag 12 januari  in twee dag-bladen, de Volkskrant en De Telegraaf, met de tekst: "Heeft u een persoonlijk verhaal in een tv-programma verteld? Wij willen graag uw ervaringen horen voor een journalistiek onderzoek." In totaal reageerden hier drie mensen op. (Programma's: AVRO's Service Salon; Rondom Tien; Wat ben je stil van de RVU).

In totaal kwamen er op die manier dertig (8+19+3) mensen (twintig vrouwen, tien man-nen) in de steekproef terecht, van wie er zestien te gast waren geweest bij Rondom Tien. Dat levert een enigszins scheve verhouding op, waarmee men uiteraard rekening moet houden bij het interpreteren van de resultaten van het onderzoek. Aan de andere kant dient men te bedenken dat het streefgetal twintig interviews bedroeg en dat er naast de Rondom Tien interviews nog altijd veertien interessante interviews overblijven die betrekking hebben op andere programma's.

Belangrijk is ook om vast te stellen dat de steekproef uiteindelijk via zelfselectie tot stand is gekomen, de mensen moesten immers zelf reageren, terwijl er zijn geen pogingen gedaan om mensen die een brief hadden ontvangen over te halen of aan ons verzoek te herinneren. 

De steekproef is dus niet representatief voor de populatie, namelijk de naar schatting hon¬derden mensen die de afgelopen jaren een persoonlijk verhaal in een tv-programma hebben verteld. Aan de andere kant geven de dertig interviews wel een informatief en gevarieerd beeld van alles wat mensen in en rond dergelijke uitzending meemaken. Daarbij gaat het meer om uiteenlopende ervaringen, (waar programmamakers hun voordeel mee kunnen doen) dan om statistische representativiteit. Dertig interviews is een redelijk getal om aller¬lei verschillende aspecten te kunnen onderzoeken. Er zijn geen redenen om aan te nemen dat er juist veel positieve of veel negatieve verhalen in het onderzoek terecht zijn gekomen. Er is bij het samenstellen van de steekproef in ieder geval niet bewust gezocht naar 'probleemgevallen'.

Vrijwel alle interviews hebben bij de respondenten thuis plaatsgevonden. Het gesprek is in bijna alle gevallen op de band opgenomen en integraal uitgetikt. Sommige interviews duur¬den maar een half uur, andere soms wel meer dan twee uur. 

(De letter/cijfer combinaties zoals A1 in de tekst verwijzen naar het uitgetikte interview; om de privacy te waarborgen komen de respondenten uitsluitend anoniem in het rapport voor).

C. De onderwerpen. 

In totaal komen in de steekproef 22 onderwerpen aan bod, verdeeld over 30 res-pondenten: namelijk:

dementie echtgenoot, (2),

bijna dood ervaring, (1),

erotiek en porno, (1),

narcose-ervaringen, (2),

plastische chirurgie, (4),

miskramen, (1)

travestie, (1),

adoptie-ouders, (1)

familie psychiatrische patiënten, (2),

kerkverlating, (2),

prostitutie, (1),

gezin met gehandicapte pleegkinderen, (1), 

seksueel misbruik, (1)

seksualiteit en lichamelijkheid (1),

op merkwaardige manier nieuws vernomen overlijden

  dierbare, (1)

testamenten, (1),

zelfdoding jongeren, (1),

overgewicht, (1),

kinderen van homo-ouder, (2),

transseksualiteit, (1),

stemmen horen/psychiatrie, (1),

rouwproces na fataal auto-ongeluk man en kind.(1), 

Sommige respondenten hebben ook over andere onderwerpen gepraat (in hetzelfde of in een ander programma). Bij de rapportage komen deze ervaringen soms zijde¬lings ook ter sprake. Daarbij gaat het om:

agressie (1),

dislexie, (1), 

orgaantransplantatie, (1),

medische ingrepen bij ernstig gehandicapte kinderen, (1),

paranormale ervaringen, (1),

D. De programma's. 

De dertig respondenten zijn in acht verschillende programma's te gast geweest, verdeeld over vijf omroepen: 

1 Veertig jaar plastische chirurgie, (aantal: 4: A1 tot en met A4), themaprogramma van Ivo Niehe, TROS, 

2 Rondom Tien, (aantal: 16: B1 tot en met B16, D2), NCRV, Henk Mochel, Hans Sleeuwenhoek,

3 De Zijden Draad, (aantal: 2: C1 en 2), NCRV, Sietse de Vries,

4 Wat ben je stil, (aantal: 1,D1), RVU, Bram Vermeulen,

5 AVRO's service salon, (aantal: 1, D3), Amanda Spoel, 

6 Pauze TV, (aantal: 4, E1 tot en met E4), AVRO, Jelle Maarten Boll,

7 Karel, (aantal: 1,F1), AVRO, Karel van de Graaf,

8 Tineke, (aantal: 1, G1), RTL4, Tineke de Nooy

Om na te gaan of mensen na een eerste optreden nog vaker worden gevraagd voor interviews zijn ook de overige mediacontacten (voor of na) onderzocht. 

Zes respondenten van de dertig hebben aan in totaal acht andere programma's deelgenomen, voor of na de uitzending waarover het interview ging. In totaal met onze steekproef erbij, zestien verschillende programma's. In totaal waren er voor of na 23 andere mediacontacten.

Drie respondenten hebben voor of na deelgenomen aan vier radio-uitzendingen.

In totaal zijn acht mensen gevraagd voor interviews voor in totaal negen dag- en weekbladen. Er zijn zeven respondenten die naast het programma waarover ze on-dervraagd zijn, minimaal twee andere media-contacten hebben gehad. En er zijn drie respondenten die naast de steekproef minimaal drie andere media-contacten hebben gehad. In 14 van de 23 andere mediacontacten (verdeeld over tien respondenten) vond het andere optreden/interview plaats na de uitzending waarover zij in dit on¬derzoek zijn ondervraagd. In de meeste gevallen waren de andere mediacontacten een direct gevolg van het eerste tv-optreden. zie het overzicht op de volgende pagina.

B1. AVRO's Service Salon (n)* , 100 jaar dokteren (n), interview ten behoeve van boek (n), interview Libelle (n), 4 2 1 1

B6. AVRO's Televizier (n), 1 1

B7. Radioprogramma (n), boek (n), 2 1 1

B14. Hennie Huisman Surprise Show (n), 

IKON Televisie (n), Gelderlander (n), 3 2 1

B15. Waar gebeurd (v), 1 1

C1. Friesch Dagblad (n), 1 1

E1. Panorama (v), Ivo Niehe (n), 2 1 1

E2. radio, tweemaal (v), Telegraaf (v), tijdschrift, (v) 4 2 2

E4. Willebrord Frequin (v), radio Homonos (v), krant (v) 3 1 1 1

G1. interview met Margriet (n), en met Tielse Courant (n). 2 2

Totaal andere mediacontacten 23

Totaal andere tv programma's 8

Totaal interviews dag- en weekbladen 9

Totaal  interviews radioprogramma's 4

Totaal  interviews boeken 2

E. Datering uitzendingen.

1983: adoptie-ouders, (1), 

1984: bijna dood ervaring, (1), 

1984: gezin met gehandicapte pleegkinderen, (1),

1985: dementie echtgenoot, (2), 

1988: familie psychiatrische patiënten, (2),

1988: miskramen, (1),

1988: prostitutie, (1), 

1989: kerkverlating, (2), 

1989: op merkwaardige manier nieuws vernomen over overlijden dierbare, (1), 

1989: rouwproces na fataal auto -ongeluk man en kind,.(1),

1989: transseksualiteit, (1), 

1989: travestie, (1), 

1989: narcose-ervaringen, (2),

1989: zelfdoding jongeren, (1), 

1990: erotiek en porno, (1), 

1990: incest, (1) 

1990: kinderen van homo-ouder, (2), 

1990: overgewicht, (1), 

1990: plastische chirurgie, (4), 

1990: seksualiteit en lichamelijkheid (1),  

1990: stemmen horen/psychiatrie, (1),

1991: testamenten, (1).

 

II. Voor de uitzending.

A. Hoe komen ze in contact met de redactie?

In een aantal gevallen zijn de eerste contacten gelegd via een deskundige, zoals bij-voorbeeld door de chirurg bij de uitzendingen over plastische chirurgie (A 1 tot en met A4), of via het ziekenhuis bij het onderwerp transseksualiteit (E3). 

Soms liep het contact via werkgroepen, instellingen of organisaties: via de Voogdij¬raad (B14), het Diakonaal bureau voor gereformeerde kerken (B11) en de werkgroep kinderen met homo-ouder, twee maal (E2, E4). 

Bij Rondom Tien hebben de mensen zich in vrijwel alle gevallen (12 van de 15) zelf aangemeld na het lezen van een advertentie in een dagblad of het zien van een oproep op televisie. Een respondent (B7) heeft zelf een brief geschreven om aan¬dacht voor het onderwerp travestie te vragen, een tweede (B8) werd door Henk Mochel zelf gebeld (hoe hij bij haar terecht kwam bleef onduidelijk). 

Ook bij de andere programma's (Wat ben je stil, RVU, Avro's Service Salon) werd soms gereageerd op advertenties (D1, D3 ) of op oproepen op de radio (De Zijden Draad, C1)). Twee respondentes (F1, G1) hebben een boek geschreven over hun problemen en kwamen via de uitgever bij een programma (Karel, Tineke) terecht. In de overige twee gevallen liep het contact soms direct. Een van de respondenten (E1) is als zwaarste man van Nederland al bijna een bekende Nederlander, de tweede kwam in contact via haar werk bij de Hervormde Jeugdraad (C2). 

In de steekproef komen vier mensen voor die zélf contact hebben gezocht met een redacteur: twee daarvan hebben een boek geschreven . Een respondente (B9) heeft twee keer tevergeefs een brief geschreven naar de NCRV om aandacht te besteden aan het onderwerp familieleden van psychiatrische patiënten. Twee jaar later reageerde zij op een advertentie in Trouw. De helft van de 30 respondenten heeft gereageerd op een advertentie, of een oproep via radio of televisie. In negen gevallen liep het contact via een deskundige of een instelling. Op grond van deze cijfers kan men geen uitspraken doen over het succes van de verschillende routes, wel is duidelijk dat adverteren in dagbladen of het doen van oproepen via radio en televisie veel bereidwillige kandidaten kan opleveren. 

B. Welke motieven spelen een rol?

Waarom reageren mensen op een advertentie of een oproep? Waarom zeggen ze ja tegen het verzoek van de chirurg, de arts of de programmamaker? Waarom willen mensen graag voor de tv-camera's om over hun persoonlijke ervaringen of problemen te praten? 

We maken daarbij onderscheid naar vier soorten motieven, die een rol kunnen spe¬len bij de beslissing om ja te zeggen. Bij veel mensen spelen uiteraard meer motieven tegelijkertijd een rol.

1] Altruïstische, ideële motieven zoals begrip willen kweken of taboes willen door¬breken,

2] Persoonlijke motieven: ervaringen verwerken of iets willen onthullen voor de omgeving. 

3] Commerciële motieven: bijvoorbeeld de verkoop boek willen stimuleren.

4] Publiciteitsoverwegingen: graag een keer op tv willen komen, graag eens achter de schermen kijken en kennismaken met bekende presentatoren.

Vooropgesteld dient te worden dat de meeste respondenten het in ieder geval span¬nend en interessant vonden om een keer aan een programma mee te kunnen werken. 

1] Ideële motieven 

Deze motieven worden het meest genoemd door de respondenten: de meeste mensen vinden aandacht voor 'hun' onderwerp heel belangrijk; 

# zij willen herkenning bieden aan lotgenoten (en anderen helpen met advie¬zen); 

# zij willen bevorderen dat er open wordt gepraat over onderwerpen die (enigszins) met een taboe beladen zijn (seksualiteit, incest, transseksualiteit, zelf¬doding bij jongeren, homo-ouders, psychisch zieken);

# zij willen veranderingen bevorderen (bijvoorbeeld de opvang verbeteren van de nazorg van verkeersslachtoffers, of: bevorderen dat er meer pleeggezinnen komen voor gehandicapte kinderen);

# zij willen begrip kweken voor wat ze doen of meegemaakt hebben;

# zij willen vooroordelen wegnemen;

# Daarnaast speelt soms een rol dat men publiciteit wil krijgen voor de werk¬groep, vereniging of organisatie waarin men (doorgaans als vrijwilliger) actief is; 

# Sommige mensen zijn "dolblij" dat hun onderwerp eindelijk eens aandacht krijgt en willen om die reden graag meewerken. 

2] Persoonlijke motieven:

"Het is natuurlijk ook een soort zelfverwerking geweest", vertelt een respondente die in drie verschillende tv-uitzendingen heeft gepraat over dementie. 

Voor enkele respondenten (E3, C1, D3) was op tv komen een manier om de (hele) omgeving (eindelijk) deelgenoot te laten zijn van hun 'geheim'. Zo interviewde AVRO's  Pauze TV een scholier die deze gelegenheid aangreep om voor de eerste keer openlijk over zijn transseksualiteit te praten: "om het voor mezelf gemakke¬lijker te maken om er in het openbaar over te gaan vertellen en ook omdat je er an¬dere transseksuelen mee helpt." (E3) Vóór de uitzending waren er maar paar mensen die het wisten, terwijl het op zijn school totaal onbekend was dat hij zich vanwege zijn transseksualiteit zou laten opereren en daarvoor al in behandeling was. Na de uitzending was iedereen in zijn omgeving in een klap op de hoogte en was het makkelijker om er openlijk over te praten en er qua gedrag en kleding voor uit te komen. Bij het interview over incestervaringen in De Zijden Draad en bij het Rondom Tien-gesprek over prostitutie speelden vergelijkbare motieven een rol: "Ik vind het heel plezierig om het eens gewoon hardop te zeggen (dat zij prostituée was, PV). Het is heel stom eigenlijk maar het is altijd achter mijn rug omgegaan, er is al¬tijd gesmoes, want mensen durven het nooit rechtstreeks te vragen." (C1). In nog een ander geval (D3) was in een klap het hele verhaal (over de suïcidale neigingen tijdens de middelbare schoolperiode) bekend in het dorp. Niet duidelijk is of dat ook een motief was om mee te doen. 

3] Commerciële motieven: 

Commerciële motieven om mee te doen komen zelden of nooit voor. Twee vrouwen uit het onderzoek hebben een boek geschreven. In het ene geval gaat het om een autobiografisch verhaal over ervaringen in de psychiatrie en de paranormale manier waarop zij haar probleem (stemmen horen) heeft opgelost. Ze deed mee aan Karel om te laten zien hoe je er vanaf kunt komen, maar ook om bekendheid te geven aan haar boek. De uitgever heeft de redactie benaderd. In het andere geval gaat het om een autobiografisch boek ("Het had gerust wat minder mogen zijn") dat de respon¬dente geschreven heeft n.a.v. het dodelijk ongeval waarbij man en jongste zoon om het leven kwamen. Ook zij heeft zelf contact gezocht met het programma. In beide gevallen kan men niet stellen dat de commerciële overwegingen de doorslag hebben gegeven.

Een geval apart is de "zwaarste man van Nederland", hij geeft aan dat hij hoopt dat zijn (vele) televisie-optredens hem aan een baan zouden kunnen helpen. (E1."Kijk je weet nooit hoe zoiets rolt. Bij Ivo heb ik dus ook duidelijk gezegd dat ik geen vaste baan had"). Maar ook hier lijkt dat niet de belangrijkste reden om mee te doen.

4] Publiciteitsoverwegingen: 

Voor sommige respondenten geldt dat het gewoon "leuk" en "interessant" is om een keer op tv te komen: "je komt nooit op tv" (A1)."En daarnaast vond ik het ook wel leuk om je eigen verhaal op tv te vertellen en ook wel spannend" zegt de respon¬dente die werd gevraagd om in De Zijden Draad een "ongecompliceerd verhaal over seksualiteit te vertellen."(C2) 

Voor veel deelnemers aan de gesprekken bij Rondom Tien vormt het "integere" image van dit programma en de waardering voor de presentatoren Henk Mochel en Hans Sleeuwenhoek een belangrijke reden bij het toestemmen. Het programma is zeer bekend en wordt hoog gewaardeerd ("goede onderwerpen"), bovendien weten de mensen wat hun te wachten staat, ze hebben Rondom Tien vaak gezien. ("Dat was in diezelfde periode dat een aantal andere omroepen ook met dit onder¬werp aan de gang waren geweest (prostitutie, PV). En ik had zoiets, dat wil ik niet. Ik wil er niet mee naar Veronica. Maar omdat het bij het de NCRV was (heb ik ja gezegd) en dat vond ik een heel integer programma." (B13). 

Bij programma's als De Zijden Draad, of Pauze TV speelt de bekendheid met het programma en de interviewer/presentator nauwelijks of geen rol. In beide gevallen gaat het om tamelijk nieuwe programma's die geen hoge kijkdichtheid scoren. 

In twee gevallen bestond er een zekere antipathie tegenover de presentator, maar dat was nog geen reden om niet aan het programma mee te doen. "Ik kende wel pro¬gramma's van Ivo Niehe, maar dat was absoluut geen reden om eraan mee te doen". (....) Zegt een van de deelnemers aan de uitzending over plastische chirurgie: " Ivo Niehe is natuurlijk een gigantische commerciële man, die denkt gooi daar even wat operaties en mensen tegenaan en kijken hoeveel mensen we weer voor de buis hebben zitten." Toch vindt deze respondent het onderwerp belangrijker dan de pre¬sentator. (A2). Een respondente (F1) die aan de praatshow van Karel meedeed, verklaarde: "Ik denk dat ik het programma een halve keer had gezien, dat was jaren geleden en ik vond het een arrogante kwal." Ook zij liet zich hierdoor niet weer¬houden om mee te doen. "We waren het eens dat hij iets beter was dan Sonja, zeker voor dit onderwerp. Hij behandelt de onderwerpen minder sensationeel." 

Een respondent (E1) die behalve aan Pauze TV ook meedeed aan de TV Show van Ivo Niehe zegt het "een eer te vinden" om aan dit programma mee te doen: "je zit in goed gezelschap en die andere gasten zie je ook allemaal. Dat is natuurlijk best leuk, zo'n Anita Meijer of een Peter Post, en je bent gewoon deel van het geheel en zo word je ook behandeld, niet apart." Hij is een respondent met inmiddels veel tv-er¬varing (Rondom Tien, Pauze tv, de TV Show) en hij geniet duidelijk van al die me¬dia-aandacht (ook van weekblad Panorama, waar hij al diverse malen in gestaan heeft). Hij lijkt enigszins op zoek naar het bekende Nederlanderschap. 

C. Zijn mensen overgehaald om mee te doen?

Zoals uit de passage over het eerste contact en de motieven blijkt, hoeven de redac¬teuren in de meeste gevallen niet veel moeite doen om mensen over de streep te trekken. De helft van de respondenten reageerde immers zelf op een oproep of zocht zelf het eerste contact. De overige (15) respondenten zeggen redelijk snel ja, eventueel na een dagje bedenktijd voor overleg met anderen. Maar vier responden¬ten hebben echt bedenktijd gevraagd en in vijf gevallen heeft de programmamaker enige druk uitgeoefend om deze mensen over te halen. Een bijzonder geval vormt het echtpaar dat in Rondom Tien heeft gepraat over travestie. De uitzending over dit onderwerp werd gemaakt, mede naar aanleiding van een brief van de man (B7) waarin hij bij Rondom Tien aandacht vraagt voor het onderwerp travestie. Zijn vrouw en hij willen zelf niet aan de uitzending meewerken uit angst voor herkenning en negatieve reacties, maar vinden wel een ander echtpaar bereid in het programma te komen. Na een drietal voorgesprekken met onder meer Henk Mochel stemmen ze toch toe, omdat het andere echtpaar zich dreigt terug te trekken en het hele onder¬werp geschrapt dreigt te worden: "Toen hebben wij besloten, dan moet het maar, maar we willen niet in beeld. (....) het gesprek (met Henk Mochel) heeft er uitein¬delijk wel toe geleid dat we ja zeiden. In zekere zin heeft hij ons dus wel overge¬haald. Jawel, maar hij heeft er geen druk op gezet." Hoewel alleen hun donkere contouren zichtbaar waren in de uitzending, herkenden nagenoeg alle familieleden en bekenden het echtpaar.

Ook in het andere geval was een uitgebreid voorgesprek met Henk Mochel vol¬doende om een respondente (B8) die eerst niet mee wilde werken over te halen. De respondente (B4) die samen met haar man in Rondom Tien zat over erotiek en porno op de buis vertelt: "Henk mochel kwam eerst langs om een voorgesprek met het hele gezin te hebben. Mijn man had er eerst nog wat moeite mee, maar wilde toch wel mee doen." 

Een respondente (B11) die in Rondom Tien heeft meegepraat over het onderwerp 'familieleden van psychisch zieken' heeft zich ook laten overhalen. Op verzoek van de NCRV deed ze mee aan het gezamenlijke voorgesprek in Utrecht voornamelijk om de redactie te informeren. Ze schrok van de vele negatieve verhalen. Tegen Mochel zegt ze dan:"Als je hier een programma van gaat maken dan krijgen de mensen een verkeerd beeld. En toen zei hij: 'dan zul je zelf mee moeten werken. toen heb ik me laten overhalen, gewoon, ik wilde dat het niet zo negatief zou wor¬den gebracht." 

"Als het een ander onderwerp was geweest", vertelt de respondente (C2) van De Zijden Draad over seksualiteit, "had ik veel eerder ja gezegd. Maar seksualiteit is toch een heel beladen onderwerp. En ik dacht dan vertel ik het verhaal en dan sta ik de volgende dag weer bij AH en wat gebeurt er dan? Maar volgens de programma¬maker hoefde ik daar niet zo zwaar aan te tillen want het zou op een ongunstig tijd¬stip worden uitgezonden, 'dus half Nederland kijkt naar Hans Kazan en de andere helft naar Sesamstraat'."

D. Hoe verliep het voorgesprek?

Groepsgesprek; 11,

Telefonisch: 3,

Persoonlijk: 15,

Geen voorgesprek: 1.

(Hierbij zijn de programma's geteld waarvoor ze aan het onderzoek meededen, daarnaast zijn er nog de andere ervaringen.)

In alle gevallen vindt er een voorgesprek met de redacteur of de interviewer plaats. Soms dient dit voorgesprek nog om mensen screenen op geschiktheid voor het pro¬gramma, in andere gevallen probeert de redacteur het verhaal zo uitgebreid mo¬gelijk vast te leggen als basismateriaal voor het gesprek in de uitzending. 

Romdom Tien heeft heeft vaak gebruik gemaakt van gezamenlijke voorgesprekken, waarbij mensen die op een advertentie hebben gereageerd, in een zaaltje hun verhaal mogen vertellen. Daarbij wordt alles op de band opgenomen. Op basis van deze gesprekken kiest de redactie de interessantste 'gevallen' uit voor deelname aan de uitzending. Enige tijd na het voorgesprek worden zij telefonisch of per brief uitge¬nodigd. De ene respondent vond de 'ontmoetingsavonden' een "vreemde ervaring om mensen te ontmoeten met vergelijkbare ervaringen", een ander zegt "al die ver¬halen indrukwekkend" te hebben gevonden. Er is een respondente die veel kritiek heeft op het gezamenlijke voorgesprek: "Er waren hele trieste verhalen, doodenge verhalen, ik bedoel er was iemand wiens zoon voor de trein was gesprongen, die had z'n benen niet meer. Maar er zaten ook mensen die hadden net gehoord dat hun zoon ook schizofreen was. Die hoorden dat verhaal. Daar is geen nazorg op ge¬weest en daar heb ik veel kritiek op gehad. Dat voorgesprek dat was helemaal geen voorgesprek. je kon je verhaal kwijt en bedankt allemaal en jullie horen nog wel of je in de uitzending komt." (B11) Zij heeft na afloop nog een "pittige corresponden¬tie" gehad met Mochel, waarin zij met name het gebrek aan privacy tijdens het gezamenlijke voorgesprek aan de kaak heeft gesteld. 

Lange voorgesprekken thuis worden zeer op prijs gesteld; men is blij met die (zorgvuldige) aandacht: "Een heel goed gesprek, zoals ik eigenlijk met vrienden praat", aldus de transseksueeel (E3) uit Pauze TV, terwijl de respondente (C1) die in de Zijden Draad praatte over haar incestverleden (C1) vertelt: " Het voorgesprek duurde ongeveer drie uur (...) en dat vond ik heel plezierig. (...) Het voorgesprek verliep zo goed, dat ik toen zei 'ook al wordt ik niet uitgekozen, dan nog is dat voorgesprek voor mij goed geweest'."

"De redactrice heeft uitgebreid met me gepraat', vertelt de vrouw (F1) die bij Karel te gast was (over stemmen horen), "ik had het gevoel dat ze gewoon belangstelling had en niet alleen maar haar beroep zat uit te oefenen." 

Behalve om gasten voor het programma te screenen, dienen de voorgesprekken ook om het onderwerp uit te diepen, de vragen die gesteld (kunnen) worden te bespre¬ken en om afspraken te maken over het verder verloop. Voor de respondenten is het belangrijk in dat stadium goed geïnformeerd te zijn over de gang van zaken tijdens en na de uitzending en eventueel gewezen te worden op de mogelijke consequenties van een dergelijk tv-optreden. 

Hoe goed zijn de respondenten op dat moment geïnformeerd over: 

1] het onderwerp van de uitzending en de vragen die gesteld zullen worden?

2] over de gang van zaken tijdens de uitzending?

3] over de mogelijke consequenties?

4] over de montage? 

1. Het onderwerp en de vragen.

In tien van de dertig gevallen hebben de redacteuren geen afspraken gemaakt over de vragen die de presentator tijdens de opname zou stellen. Soms om een spontaan antwoord te krijgen (bijvoorbeeld van de twaalfjarige respondente die aan het pro-gramma over plastische chirurgie meedeed), soms omdat toch wel duidelijk was welk verhaal de respondent zou vertellen en soms omdat het de bedoeling was er een discussieprogramma van de maken. Een deelnemer aan Pauze TV (E3) stelde het op prijs dat de interviewer van tevoren zijn vragen liet zien: "Hij zei: 'vind je dat er dingen bij zitten die absoluut niet kunnen of wil je er nog iets aan toevoegen. Ik vond het wel prettig dat ik daar zelf enige invloed op kon uitoefenen. Twee respon¬denten (Pauze TV, E3, RVU, D1), die van tevoren nauwelijks of helemaal niet zijn geïnformeerd over de vragen, zijn daar ontevreden over. 

2. De gang van zaken tijdens de uitzending.

Ondanks het voorgesprek blijken nogal wat respondenten niet goed op de hoogte van de gang van zaken tijdens de opnames van het programma. Van de zestien Rondom Tien deelnemers zeggen er zes niet goed geïnformeerd te zijn over de gang van zaken in de studio. "Achteraf gezien had ik geen duidelijk beeld van wat er van me werd verwacht", zegt een deelnemer (bijna dood ervaring B2), die van tevoren niet wist in welke context hij aan bod zou komen en die ook niet op de hoogte was van de deskundigen in de uitzending. Een andere respondente (B3, over dementie op jongere leeftijd) vertelt: "Ze hadden niet gezegd welke rol ik zou hebben. Alleen of ik bij de opname wilde zijn. We kwamen laat, want we raakten de weg kwijt. Toen hadden zij de zenuwen omdat ik zo laat was. Ik wist niet dat ik een hoofdrol zou hebben, ze begonnen ook met mij.(...) Het enige dat ze vooraf zeiden was dat we geen wit of zwart mochten dragen. "  Een respondente (familieleden psychisch zieken, B11) wist alleen wat zij zou vertellen, "Maar hoe het verder uit zou pakken, daar had ik geen flauw idee van". De preciese vragen waren onbekend, evenals de andere gasten: " Ik had het eigenlijk helemaal niet gek gevonden als je vooraf met elkaar het hele programma had doorgenomen." De deelneemster aan de uitzending over prostitutie (B13) "had geen idee welke kant het inhoudelijk op zou gaan, alleen dat het over prostitutie zou gaan. Nu zou ik dat van tevoren wel hebben willen weten, maar toen niet." De nadruk lag volgens haar te veel op heroïneprostitutie. In een ander geval was onduidelijk dat veel verschillende onderwerpen aan bod zouden komen (B14), met veel verschillende gasten ("Dat wisten wij dus niet. Dat kwam bij de uitzending pas, toen wij er zaten.(...) Dat is ons eigenlijk volledig ontgaan. Dat is ons van tevoren ook niet verteld dat dat er allemaal bij zou komen." ) Een deelnemer (B15) voelde zich overvallen door een onverwachte overgang van de presentator waardoor hij zijn geplande openingszinnen niet kon gebruiken en daardoor hakke¬lend van start ging met zijn verhaal. 

In twee gevallen heeft Rondom Tien bij mensen thuis opnames gemaakt; in beide gevallen tot grote ontevredenheid van de deelnemers (B2, B14). Bij de man over de bijna dood ervaring besloot de redactie de scene waarin hij een hartinfarct krijgt en naar het ziekenhuis wordt afgevoerd, na te spelen. Tijdens de tv-opnamen kwamen er tien mensen over de vloer: "we hadden niets meer te zeggen in ons eigen huis. ze gingen op een gegeven moment zelfs eigenhandig thee zetten." In het tweede geval komt de cameraploeg thuis over de vloer om het pleeggezin met de gehandicapte kinderen te filmen (B 14). "Wij wisten ook niet wat hij zou gaan filmen. (...) Mijn zoon en pleegzoon waren buiten aan het voetballen en toen waren ze al buiten aan het filmen, terwijl wij nog niet eens wisten dat zij er waren. (...) Niet dat het zo erg was, maar het overdonderde wel.(...) Het was geen leuk filmpje en er zaten ook enkele grote fouten in (de leeftijd van de kinderen werd niet goed vermeld). Het ging allemaal te snel, voordat je het wist waren ze al weer weg. Wij wisten ook niet welke vragen hij ging stellen." Pas tijdens de opname in de studio heeft deze res¬pondente het filmpje gezien. 

Bij de andere programma's zijn maar enkele respondenten (twee van de veertien) slecht geïnformeerd over de gang van zaken tijdens de opname. De deelnemer aan Pauze TV over transseksualiteit (E3) antwoord op de vraag: had je enig idee van wat er van je werd verwacht? "Nou nee, niet echt, eh ja verwacht, van tevoren ga je je allemaal zelf dingen inbeelden." 

Een geval apart vormt de deelnemer aan een hem onbekend programma ('Wat ben je stil') van de RVU van Bram Vermeulen, hij reageerde op een advertentie waarin men mensen vroeg "aan wie op een speciale manier was meegedeeld dat hun vader, moeder, broer of zus was overleden." Toen hij zich aanmeldde ging hij ervan uit dat het net zo'n programma zou zijn als Rondom Tien, dat bleek niet zo te zijn. "De hele cameraploeg kwam bij mij thuis. Dat is natuurlijk iets heel anders. Ik heb me ingehouden en niet gezegd dat ik iets anders had verwacht. Vermeulen deed toen ze bij mij thuis waren een beetje spottend. Ze waren eerst bij een mevrouw geweest en Vermeulen zei lachtend tegen mij dat zij had gevraagd wanneer ze naar hilversum moest. Ik heb toen maar niet gezegd dat ik ook dacht dat ik naar Hilversum moest." Hij kreeg van tevoren niet te horen hoe de opname (in een bos) plaats zou vinden ("Ik werd gewoon neergeplant"), een voorgesprek bleef achterwege. De respondent voelt zich nogal overvallen door de zeven mensen tellende ploeg.

In totaal zijn er acht (8) van de 30 respondenten slecht geïnformeerd over de gang van zaken tijdens de opname. 

3. Informatie over de mogelijke consequenties.

In dertien van de dertig gevallen hebben de programmamakers geen aandacht besteed aan het vooraf bespreken van de eventuele (negatieve/positieve) gevolgen van het tv-optreden. In de meerderheid van de gevallen is daar wel -vaak in alge¬mene zin- over gesproken. Gewezen is op de kijkdichtheid van het programma; de mogelijkheid van herkenning op straat, op te verwachten reacties van bekenden en onbekenden, etc. In sommige gevallen krijgen mensen te horen dat ze er rekening mee moeten houden bij wat ze zeggen in de uitzending dat ze de volgende dag weer naar de bakker moeten kunnen gaan. In een geval heeft de angst voor mogelijke negatieve gevolgen geleid tot het besluit om anoniem mee te werken.

Soms relativeerde de redacteur de mogelijke effecten: "volgens de programma¬maker", (vertelt een respondente van De Zijden Draad over seksualiteit, C2), "hoefde ik daar niet zo zwaar aan te tillen want het zou op een ongunstig tijdstip worden uitgezonden". De uitzending werd later nog een keer herhaald op een tijdstip met een hogere kijkdichtheid, namelijk op een vrijdagavond om half elf. 

Bijna iedereen zegt van tevoren wel over de mogelijke consequenties te hebben nagedacht, zij het kort en zonder zich werkelijk te realiseren wat een miljoenenpu¬bliek betekent. Niemand geeft blijkt van ontevredenheid t.o.v. de programmama¬kers op dit punt. Een respondent (E1) vindt dat het ook niet nodig dat de redac¬teuren wijzen op de mogelijke gevolgen: "dat is mijn eigen verantwoordelijkheid." 

4. Informatie over de montage 

Daarbij gaat het om de vragen: zijn de mensen ervan op de hoogte dat er een mon¬tage plaatsvindt en dat er geknipt zal worden in hun uitspraken? Heeft de redactie toegezegd bepaalde uitspraken op verzoek te verwijderen? Hebben respondenten in¬spraak bij de montage? Mogen zij het gemonteerde interview voor uitzending zien? Maken zij daar gebruik van? 

In de steekproef komen drie live uitzendingen voor waarbij montage niet van toepassing is (en is een interview -D1-voor de RVU niet uitgezonden). De meeste respondenten wisten van tevoren dat er gemonteerd en dus gesneden zou worden in hun verhaal, al was het alleen al omdat de opnames vaak veel langer duurden dan de uitzending zelf. Een enkele deelnemer (B10) aan Rondom Tien zegt daarover slecht geïnformeerd te zijn: " Als ze van tevoren hadden gezegd dat ze gingen knippen had ik het niet zo erg gevonden." 

Bij Rondom Tien hebben alle deelnemers te horen gekregen dat zij na de opname mochten aangeven welke citaten er eventueel uit geknipt moesten worden: "we zen¬den niets uit waar u niet achter staat." (B1) De meeste deelnemers vonden dat tij¬dens de opname ook wel een geruststellende gedachte: "je praat makkelijker al je weet dat het gemonteerd wordt." (B4) Bovendien kon het ook worden overgedaan als er iets mis zou gaan. 

Minder tevreden is men bij Rondom Tien over het feit dat niemand de gemonteerde uitzending vooraf te zien krijgt en dat er dus zonder toestemming geknipt wordt in de uitspraken van de deelnemers: "Het bezwaar dat ik heb is het feit dat er in het programma is geknipt voordat het op tv verscheen" (B10). Een andere Rondom Tien gast (familie psychisch zieken, B11), die tevreden was over haar eigen mon¬tage, zegt: ""Er wordt geknipt en je hoort niet of je geknipt wordt. Ze vragen niet of je er mee akkoord kunt gaan dat ze dat stuk van je verhaal niet nemen.(...) En als ze er dan bijvoorbeeld een essentieel deel uitknippen zonder dat eerst met jou te over¬leggen, dan vind ik dat een slechte manier."

Bij de evaluatie achteraf van de uitzending speelt de montage uiteraard een belang¬rijke rol. Duidelijk is in ieder geval wel dat de uitzending zelf een spannende verras¬sing bleef voor alle Rondom Tien gasten. (De mensen die bij Rondom Tien helemaal uit de uitzending werden gemonteerd werden hiervan wel op de hoogte gesteld; in deze steekproef kwam dat niet voor.) 

Bij AVRO's Pauze TV is twee geïnterviewden toegezegd dat ze na het interview nog uitspraken mochten terugnemen. Wel kreeg de deelnemer aan Pauze TV over transseksualiteit (E3) van tevoren te horen: " 'Als je eenmaal bent gefilmd, kun je je niet meer helemaal terugtrekken'. Dat was iets met de cameraploeg, dat werd te duur." Hij is de enige die de band met het interview mocht terugzien op de monitor, "en dan kon ik zeggen wat ik per se wel of niet op tv wilde zien." De twee andere deelnemers (over kinderen met homo-ouder, E2, E4) hebben gevraagd de montage te mogen zien, maar dat was niet mogelijk. Zij hadden dat wel op prijs gesteld. 

Bij NCRV's Zijden Draad kregen beide deelneemsters de toezegging dat er op ver¬zoek uitspraken eruit geknipt zouden worden. De vrouw (C1) die werd geïnter¬viewd over incest heeft de montage niet van tevoren gezien, "Alles wat ik gezegd had, daar stond ik achter en ik vertrouwde erop dat de uitspraken die ik er beslist niet in wilde hebben, er ook niet in zouden komen." Een passage over haar broer die haar vroeger seksueel misbruikte zou er op haar verzoek uitgehaald worden, maar tij¬dens de uitzending bleek dat (zonder overleg) niet het geval te zijn 

De tweede deelneemster (seksualiteit en lichamelijkheid, C2) kreeg wel het aanbod om de montage (of de voorvertoning) te bekijken, maar maakte daar geen gebruik van, omdat ze dacht dat ze er toch maar weinig invloed op zou kunnen hebben, en omdat ze op "een rare manier, niet objectief naar het materiaal zou kijken. " Ze vond het wel prettig dat de mogelijkheid er was om de montage te bekijken. 

Tenslotte, bij het TROS programma over plastische chirurgie zijn er in drie van de vier gevallen geen afspraken gemaakt over de montage en hebben deze deelnemers de montage niet voor de uitzending gezien. Alleen de ouders van een twaalfjarig meisje (A1) hebben gevraagd om de band van de operatie door de plastisch chirurg (de rechterkant van haar gezicht is sinds de geboorte verlamd) van tevoren te zien. "Dat hebben we gevraagd omdat zo'n operatie toch wel indrukwekkend is; we wilden niet dat zij dat zo voor het eerst op tv zou zien. ook omdat het om haar gezicht ging en ze dus heel herkenbaar is. Het van tevoren bekijken was geen probleem." 

E. Conclusies.

Een belangrijke conclusie is dat behalve de deelneemster aan het programma over plastische chirurgie niemand van tevoren de gemonteerde uitzending heeft gezien. In één geval kon de geïnterviewde (E3, Pauze TV) de band direct na de opname terugzien en in één ander geval had de geïnterviewde bij de montage en/of de voorvertoning kunnen zijn (de Zijden Draad, C1). In de 23 andere gevallen was het niet mogelijk om het resultaat van de montage voor de uitzending te bekijken, ter¬wijl veel respondenten dat wel op prijs hadden gesteld. (De steekproef van 30 bevat drie live-uitzendingen, een niet uitgezonden interview en dus 26 gemonteerde tele¬visie-uitzendingen.) 

In bijna alle gevallen kregen de geïnterviewden de toezegging dat zij (na de opname) bepaalde uitspraken mochten terugtrekken. Daar is in de praktijk nauwelijks gebruik van gemaakt; slechts in één geval (De zijden draad, C2) heeft de geïnterviewde gevraagd een bepaalde passage eruit te knippen. Zonder resultaat overigens. Misschien speelt hierbij een rol dat op twee deelnemers na niemand direct na de op¬name de band terug kan (mag?) zien, zodat men volledig op het eigen geheugen af moet gaan. 

Overziet men de fase voor de uitzending, dan is de conclusie dat het initiatief vrijwel volledig bij de programmamakers ligt: zíj en niet de geïnterviewden bepalen de voorwaarden waaronder het interview en de uitzending plaats zullen vinden. De respondenten melden zichzelf voor deelname of zeggen ja tegen een verzoek, maar stellen zelf vervolgens nagenoeg geen eisen, of verbinden nagenoeg geen voor¬waarden aan hun tv-optreden. Een deel (8) van de respondenten zegt bovendien slecht geïnformeerd te zijn over de gang van zaken tijdens de opnames, over het onderwerp van de uitzending, over de bijdragen van de deskundigen en de context waarin de (van tevoren besproken) vragen gesteld zullen worden. Een mogelijke verklaring zou kunnen zijn dat de meeste deelnemers (te) graag met hun verhaal op tv willen komen -en daar veel voor over hebben. Daarnaast speelt een rol dat veel mensen nogal overdonderd (of overvallen) worden door de hele gang van zaken tij¬dens een tv-opname. Zeker wanneer bij mensen thuis wordt gefilmd, is dat heel in¬grijpend. 

 

III. Tijdens de opname of uitzending.

A. Hoe is de opvang in de studio?

De deelnemers aan de programma's van Rondom Tien zijn tevreden over de opvang in de studio, waar ze doorgaans op eigen gelegenheid heen reizen (een enkeling wordt per taxi opgehaald door de NCRV). Ter plekke volgt vlak voor de opname nog een kort (gezamenlijk) gesprek met de redactie en met de presentatoren Henk Mochel of Hans Sleeuwenhoek. Sommige respondenten klagen over het gebrek aan contact met anderen voor de uitzending. De opvang was goed, vertelt de deelneem¬ster (B13) aan de uitzending over prostitutie, maar het bleef eng: "ik was voor de uitzending ook al zenuwachtig, want ik wist niet wie er verder nog zouden komen. Er zaten hoogstens een paar vrouwen die ik kende in de ruimte waar we even moesten wachten. Het was toch een beetje een rare sfeer. Je zit mekaar zo aan te kijken, zo van jij ook een. Ik had dus geen idee wie er in het programma zouden komen." 

De deelnemers aan de programma's over plastische chirurgie zijn enthousiast over de opvang in de studio. Drie van de vier deelnemers hebben van tevoren niet apart kennis kunnen maken met presentator Ivo Niehe. Wel was er doorgaans nog een kort voorgesprek met de redactie. 

Bij De Zijden Draad vonden de opnames bij de respondenten thuis plaats. In beide gevallen bleek de interviewer iemand anders te zijn dan degene die het uitgebreide voorgesprek had gevoerd, maar de geïnterviewden vonden dat geen probleem. 

Ook bij de RVU-deelnemer (D1) vond de opname thuis plaats, hij was daar niet tevreden over. ("Ze hadden me niet verteld hoe de opname zou plaatsvinden.(...) [u heeft het wel geaccpeteerd dat ze bij u thuis kwamen?] Ja, ik had eenmaal A gezegd. Ik had koffie en thee gezet, ze kwamen met z'n zevenen. (...) Vermeulen was het middelpunt.")

Bij AVRO's Service Salon kreeg de deelneemster (over zelfdoding onder jongeren) kort van tevoren de gelegenheid om kennis te maken met presentatrice Amanda Spoel. De opvang in de studio was goed. Evenals het tweede voorgesprek met de andere gasten erbij. 

Bij Pauze TV vonden twee deelnemers de opvang ter plekke onvoldoende; "Ik werd niet echt opgevangen, ze waren met het geluid en het licht bezig", vertelt een van hen (E4). En de ander zegt: "Ze zagen me niet, denk ik" (zij is weer naar buiten gelopen en heeft ergens buiten de zaal gewacht op de andere gasten die zij al kende van de werkgroep kinderen met homo-ouder. (E2) 

De gaste van Karel ging met een taxi van de AVRO naar de studio, waar ze goed werd opgevangen en kon kennismaken met presentator Karel van de Graaf en met de andere gast. 

De gaste bij Tineke tenslotte was ook tevreden over de opvang in de studio en spreekt over een "oprecht spontane ontmoeting" met presentatrice Tineke.

Conclusie: de meeste gasten zijn zeer tevreden over de opvang in de studio, de ken-nismaking met de presentator en het (korte) voorgesprek met presentator en redac¬tie. 

Al die zorg helpt om de onvermijdelijke zenuwen enigszins te bedwingen. 

B. Ervaringen tijdens het interview.

Na de kennismaking met de presentator/interviewer en eventueel nog een kort voorgesprek, is het moment van de opname aangebroken. De meeste interviews vonden in een studio plaats (27), terwijl drie interviews bij de respondenten thuis plaatsvonden. 

1. Hoe ervaren mensen deze opnames?

Er zijn maar weinig mensen die zich op het moment zelf realiseren dat er misschien wel een miljoen mensen kijken. Eerder probeert men dat (abstracte) idee van zich af te zetten. Veel respondenten zeggen zich te richten op de interviewer en daarbij de hele omgeving van de felle lampen en de camera's te vergeten. "Je denkt geen mo¬ment aan het miljoenenpubliek. Henk Mochel zit je zo vragend aan te kijken dat je in gesprek bent met Henk mochel. Dat vind ik heel knap van hem. Je vergeet de hele omgeving. (...) Ik vond de camera en de microfoon geen punt." (B1), vertelt een respondente die heeft gepraat over haar demente echtgenoot. "Hij kleedt het zo aan, dat je je op je gemak voelt," vertelt een andere respondent (B4) over Mochel. Tij¬dens het interview zijn de meeste mensen zo geconcentreerd met hun verhaal bezig dat ze ale het andere vergeten: "Dan is het eigenlijk gewoon een huiskamergesprek." (B12). In totaal geven 11 respondenten aan dat zij zich tijdens de opname zenuwachtig voelden; dat gevoel varieerde van licht gespannen, een "tikkeltje adrenaline" tot en met "bloednerveus", waardoor deze respondent niet goed uit z'n woorden kon komen. Een vrouw (B1) huilt als de presentator een paar zinnen uit haar brief voorleest."Ik had er alleen de pest over in dat ik zat te huilen. Maar iedereen zei, de emoties waren je voor, maar je praatte toch door. Toen ik die zin uit mijn brief hoorde was het net alsof die zin van een ander kwam, toen maakte dat wel indruk op me en moest ik even een traantje laten." 

2. Wat vonden ze van het interview?

De meeste repondenten krijgen voorspelbare vragen (en stellen dat op prijs), of weten wat ze (moeten) gaan vertellen en hebben dus geen moeite om hun verhaal te doen. Acht respondenten geven aan dat ze te weinig gelegenheid kregen om te vertellen wat ze graag kwijt wilden. Soms was er te weinig tijd om te antwoorden: "Je licht er maar een dingetje uit. En de tijd is ook zo idioot kort. We hadden met z'n drieën zo'n veertien minuten, maar dan heb je dus drie minuten per persoon, want Karel van de Graaf had ook nog vijf minuten nodig," vertelt een respondente (F1) die bij Karel praatte over stemmen in haar hoofd. Een respondent (D1) die meedeed aan het RVU-programma van Bram Vermeulen was er verbaasd over dat er helemaal geen vragen werden gesteld: "Dat vond ik moeilijk. Het verhaal had ik binnen twee minuten verteld. (...) Ik heb nog gevraagd of het over mocht omdat ik er niets bij ondervond. Toen heb ik het overgedaan, maar dat verhaal klonk het¬zelfde als de eerste keer (enorm afstandelijk)." 

Bij de individuele opnames thuis en in de studio (De Zijden Draad, Pauze TV) kre¬gen de geïnterviewden door de lange duur van het gesprek (variërend van drie tot vijf kwartier) het gevoel dat ze alles kwijt konden. (Bij de montage bleek later dat er maar een paar minuten waren overgebleven in Pauze TV.)

Soms lag het aan andere deelnemers dat de respondenten onvoldoende aan bod kwamen. Een gast bij Rondom Tien vond de groep veel te groot; meer mensen (3) daarentegen hadden het gevoel dat ze tijdens de uitzending moesten opboksen tegen de ook aanwezige deskundigen die meer spreektijd kregen. "Ik zat me eerder boos te maken", vertelt een respondente (F1), "omdat Karel allerlei vragen aan die hoogleraar stelde, die hij naar mijn idee beter aan de ervaringsdeskundigen had kunnen stellen. Die deskundige werd naar mijn idee te vaak aan het woord gelaten." Een deelnemers aan Rondom Tien over bijna dood ervaring (B2): " In de studio vond ik het erg vervelend dat de deskundigen zo veel aan het woord kwamen. Die deden namelijk erg negatief over de bijna dood ervaring en wij kregen niet de kans daar goed op te reageren. Het gevolg was dat op het moment dat mij iets gevraagd werd ik helemaal dichtklapte. Ik had het gevoel dat ik helemaal in de verdediging was gedrukt." Een Rondom Tien deelnemer (B1) die ook een keer te gast was bij Amanda Spoel van Avro's Service Salon: "Dat vind ik een bezwaar tegen Avro's Service Salon. Officiële deskundigen zitten altijd aan de tafel en diegenen die dan de ervaringsdeskundigen zijn die zitten achteraf en mogen dan ook nog even wat zeggen. Dat had ik ook. Ik was halverwege en had nog een of twee zinnen en Amanda zei dank u wel. Maar ik kletste door." 

Tijdens de opnames worden weinig onverwachte vragen gesteld, waar de gasten van schrikken of geen raad mee weten. Tijdens zes van de dertig interviews kwam er een onverwachte vraag."Ik had de vraag over het geloof niet verwacht", vertelt een deelnemer aan de uitzending over travestie (B7), "Ik schrok toen even. Het gaf mij wel de mogelijkheid een spontaan antwoord te geven. Als ik het niet had gewild, had ik de vraag niet hoeven beantwoorden." Een respondent (over familie psychisch zieken, B11) spreekt over "een beetje een gemene vraag" ("Uw man had ook mee mogen komen, waarom is hij er niet?") waar ze zich "goed uit gered heeft." Een respondent (B15, over narcose-ervaringen) was volkomen overdonderd door de onverwachte openingsvraag van Mochel, "Ik zit te luisteren, het is span¬nend en ineens maakt hij voor zijn doen een schitterende volzin, maar dan ben ik aan de beurt. Ja dat is effe wakker schrikken. Dat is net alsof er iemand uit het tv-scherm komt gestapt van nou ben jij aan de beurt. Mijn eerste woorden dat was stotteren en hakkelen. Ik wist helemaal niet wat ik zeggen moest. Bloednerveus in¬eens." Over het algemeen komen mensen tijdens de opnames niet (meer) voor grote verrassingen te staan. In een geval werden tegen de afspraken in ook aan de kinderen van een van de respondenten (B14) vragen gesteld: "De kinderen hadden genoeg van dat soort vragen. (...) Ze redden zich er wel uit, het was geen ramp. Mij heeft hij niet zoveel gevraagd. Hij vroeg mij meer om een bevestiging en toen was het afgelopen." In haar korte antwoord heeft zij in haar opvatting "iets heel stoms" gezegd en ze vindt het jammer dat de redactie die uitsrpaak er niet uit geknipt heeft. Zelf heeft ze daar niet om gevraagd, onduidelijk is waarom niet. 

Enkele respondenten (5) hadden het gevoel dat het gesprek sterk in één bepaalde richting werd gestuurd. De ex-prostituée uit Rondom Tien (B13) die vond dat het programma teveel over heroïneprostitutie ging ("Ik wist alleen dat het over prostitu¬tie zou gaan") zegt: "Het lastige was dat de vragen heel erg in een richting gingen. Er was heel weinig ruimte om te antwoorden. Dan krijg je één vraag en daar kan ik dan heel slecht mee uit de voeten."

In een ander geval kreeg de respondent (B15) bij Rondom Tien, "het gevoel dat Henk Mochel een iets sappiger verhaal wilde van mij, door zijn manier van kijken. Zo van ha nou komt het verhaal. (...) hij had natuurlijk die band gehoord (...) en heeft zitten grinniken van voorpret. (...) Hij kijkt me aan met zo'n verwachtingsvol gezicht wat ik niet zag toen hij bijvoorbeeld een heel zielig meisje interviewde." Een derde (Rondom Tien) respondent (B11) kreeg het gevoel dat bepaalde onverwachte vragen werden gesteld "om het een beetje pikant te maken." De transseksueel bij Pauze TV (E3) vond "dat de interviewer het teveel hield bij wat ik persoonlijk voelde. Ik had meer willen uitleggen over hoe het proces verloopt, met de hormonen en de operatie enzo. Ik denk dat mensen dat interessanter vinden. Iedereen kan zich wel voorstellen dat het klote is om in het verkeerde lichaam te zit¬ten." Ondanks een goed voorgesprek ("zoals ik met vrienden praat") kan het inter¬view een andere wending nemen. 

Drie van de vier ondervraagden van Pauze TV vonden de vragen te voorspelbaar en te oppervlakkig. "Toen ik aankwam," aldus een deelnemer aan Pauze TV die vaker is geïnterviewd (E2), "lieten ze me de vragen zien. Het zijn altijd dezelfde vragen." Een tweede Pauze TV gast (E4, ook lid van de werkgroep kinderen met homo-ouder) vertelt: "Het heeft ermee te maken dat ik al eerder op tv ben geweest, een keer in de krant en laatst ook nog op de radio. Die standaardvragen, dan denk ik: 'ja dat heb ik nou al tien keer gezegd.' Het is ook langzamerhand zo'n bandje gewor¬den, dat ik afspeel. Dan zoek ik het goede stukje op en dat wil ik erover zeggen". Maar hij realiseert zich dat vrijwel niemand het verhaal kent, zodat het ook niet nodig is om nieuwe dingen te vertellen. 

C. Opvang na het interview. 

De gasten bij Rondom Tien komen na de opnames altijd nog even bij elkaar (in de kantine met een hapje en een drankje) om met elkaar en met de redactie en de pre-sentator na te praten over het programma. Er was over het algemeen weinig of geen ruimte om nog eens uitgebreid na te praten met de presentator. Een respondent (B15) hoort tot zijn schrik tijdens de uitzending van de deskundige dat hij een bijna dood-ervaring heeft gehad in plaats van maar een mooi visioen tijdens de narcose. Daar had hij wel even met Mochel over willen napraten. "Dan is het even een minuut of vijf babbelen en dan komt niet aan bod wat je eigenlijk zeggen wilt. Dat zou anders moeten maar dat is niet realistisch, dan heb je een hele dag nodig." 

De meeste gasten praten voornamelijk met elkaar en wisselen ervaringen uit met lotgenoten. "Het gekke was, toen hebben we heel veel contacten gelegd met mensen en goede gesprekken gevoerd. We hebben nog wel tot twee uur na die tijd zitten praten. Niet zo zeer door deskundige hulp, maar meer door elkaar op te vangen." Aldus de respondente (B11) te gast in het programma over familieleden van psychisch zieken. "Sommige mensen", vertelt een deelnemer aan de uitzending over familie van psychiatrische patiënten, "hadden behoefte om met iemand te praten, omdat ze verdrietig waren, die mogelijkheid was er." (B9).

Een respondent (B 10) te gast bij het onderwerp kerkverlating is van mening dat er bij het nagesprek meer nodig is: : "Ik vind wel dat er een professionele begeleider bij moet. De programmamaker is geen deskundige. Bij het onderwerp kerkverlaters zat een mevrouw die uit de kerk was gezet omdat ze homofiel was. Ze had daar moeite mee en zat in de problemen. Een professionele hulpverlener zou haar op dat moment goed hebben kunnen opvangen." 

Opvallend is dat er direct na de opname geen kritiek wordt geleverd op de pro-grammamakers, ook niet als er achteraf een zekere ontevredenheid overheerste. Men wachtte liever eerst de uitzending af. De respondent van het onderwerp pleeggezinnen met gehandicapte kinderen (B14): "Na afloop in de kantine werd er nagepraat. Toen heb ik geen kritiek geleverd omdat je toch pas nadat het was uitge¬zonden zag (de uitzending kon beoordelen)." Een andere verklaring kan zijn dat sommige deelnemers zich direct na afloop niet meer precies wisten te herinneren wat ze hadden verteld. Ze kregen tenslotte de band van de opname na afloop niet te zien. 

Bij de meeste andere programma's is met de redactie en de presentator nagepraat en iedereen stelt die aandacht zeer op prijs. De vrouw (F1) die bij Karel van de Graaf te gast was over het nagesprek: "Die bokser, Van der Lijde, die vond hij duidelijk veel interessanter dus daar heeft hij oude jongens krentebrood meegespeeld. " Ze heeft wel nog over de uitzending met Karel gesproken.

Bij Pauze TV was er in twee van de vier gevallen geen sprake van een nagesprek di¬rect na de opname. De respondent van het ondewerp kinderen met homo-ouder (E2): "Nee je werd niet opgevangen. Het werd heel laat en er moesten ook nog an¬dere opnames tussendoor gemaakt worden (...). Dus we moesten heel snel weg en toen zeiden ze 'nou daag' en toen gingen we maar gewoon weg. Ik had het wel leuk gevonden als ze ons nog hadden uitgenodigd voor een kopje koffie daarna nog eventjes na bespreken. 

Ook bij het RVU-programma (D1) was geen sprake van een nagesprek. "Heeft Vermeulen nog met u over de opname gepraat? Nee, hij had het over zijn zieke moeder. Hij was het middelpunt. (Hij vroeg ook niet hoe u het had gevonden?) Niet dat ik me kan herinneren. We hebben het nog wat over mijn piano gehad. Nee, als u het wil hebben over nazorg, die was er dus niet". 

D. Conclusies.

De respondenten zijn over het algemeen tevreden over de opvang vooraf en het nagesprek achteraf, een ongunstige uitzondering vormt de gang van zaken bij Pauze TV, waar twee geïnterviewden snel de straat op werden gewerkt en bij het RVU-programma, Wat ben je stil. 

Voor de meeste respondenten spelen camera's, lampen en microfoons nauwelijks meer een rol als ze eenmaal in hun verhaal zitten. Ze voelen zich redelijk op hun gemak en concentreren zich uitsluitend op de vragensteller. Iets minder dan de helft van de respondenten is gespannen en nerveus. 

De meeste respondenten kunnen hun verhaal naar tevredenheid kwijt. Geklaagd wordt er af en toe wel over de geringe beschikbare tijd (enkele minuten), de soms wat al te dwingende vragen (waardoor mensen zich een bepaalde kant op geduwd voelden), en de rol van deskundigen die teveel spreektijd voor zich opeisen, of die als geloofwaardiger of belangrijker worden beschouwd door de presentator. On¬verwachte vragen die de respondent op het verkeerde been kunnen zetten zijn er nauwelijks. 

Dat er weinig onverwachte dingen gebeuren bewijst dat de meeste mensen over dat onderdeel van het programma (wat ze zelf zouden gaan vertellen) redelijk goed geïnformeerd zijn tijdens het voorgesprek. 

Wel zou het zo kunnen zijn dat veel respondenten op dat moment (direct na de op¬name) hun bijdrage aan het programma (en het programma als geheel) moeilijk kunnen beoordelen. 

 

IV. Na de uitzending.

A. Evaluatie van de uitzending zelf.

Korte tijd na de opnames is het grote moment aangebroken, thuis voor de televisie zien de geïnterviewden -vaak samen met anderen- het resultaat van de opnames. De steekproef bevat in totaal 26 gemonteerde televisie-uitzendingen, waarbij slechts in één geval de montage is bekeken voor de uitzending . Dat betekent dat voor 25 res-pondenten de uitzending een volslagen verrassing zou zijn (ook al wisten ze dat er geknipt zou worden). 

1. Is men tevreden over uitgezonden montage?

De interviews bij Pauze TV duurden relatief lang, terwijl de onderwerpen in de uitzending in totaal ongeveer acht minuten duurden. Dat betekent onvermijdelijk dat van een interview van 45 minuten hooguit twee minuten worden uitgezonden. Het wekt geen verbazing dat de geïnterviewden daar niet zo tevreden over waren. Bovendien speelt een rol dat het programma nog tamelijk onbekend is en dat van tevoren niet is verteld hoe lang het onderwerp tijdens de uitzending zou duren. Een respondent van Pauze TV (kinderen met homo-ouder, E2) zegt daarover: " Ik heb veel meer gezegd, maar er is maar een honderdste uitgehaald, (...) Dat vind ik wel jammer, want je verhaal wordt uit zijn verband gerukt. Als je iets vertelt, heeft dat te maken met wat je daarvoor vertelde en als dat ineens er in wordt gezet, dan betekent het soms iets heel anders. (...) Ze hebben een beetje de oppervlakkige dingen uitge¬kozen, een paar spreuken." De montage bevatte geen onjuistheden, maar de nuances waren weggevallen. "Er waren wel belangrijkere dingen, maar daar moest dan weer een heel verhaal aan vooraf.(...) Ze hebben niet gezegd dat er maar twee minuten uitgezonden zou worden." Een tweede deelnemer aan hetzelfde onderwerp (E4) werd een half uur geïnterviewd: "Het was van tevoren niet duidelijk hoeveel minuten er voor zouden staan. Dus ik had er wel op gerekend dat het iets meer zou worden. En toen ik het uiteindelijk zag, had ik zoiets van ik heb veel meer gezegd dan wat ze eruit gepikt hebben. Als ze van tevoren hadden gezegd: 'deze antwoor¬den worden uitgezonden', dan had ik gezegd: 'dat vind ik veel te weinig'." Hij vind de montage niet onjuist, maar erg oppervlakkig. Hij heeft verteld over weekenden van de werkgroep 'jongeren met een homo-ouder' , die passage is niet uitgezonden, wel is het telefoonnummer van de werkgroep op het scherm vertoond. "Ik dacht , nou voor de werkgroep heeft het weinig zin gehad. Later bleek dat er bijna geen re¬actie op waren gekomen.(...) Ik vond dat ik heel weinig zinnigs zei." Toen hij het een aantal keren had teruggezien, vond hij wel dat het als item er goed uitzeg, "wel aansprekend".

De twee andere deelnemers aan Pauze TV hebben minder kritiek op de montage. De respondent over transseksualiteit: "Jawel, ik vond dat ze wel de goede dingen eruit hadden gehaald. Maar daar kon ik ook wel een beetje inbreng in geven van ik heb liever niet dat dat op tv komt en dat wel. (....) Na de opnames mocht ik op de mo¬nitor alles bekijken en dan kon ik zeggen wat ik per se niet op tv wilde zien." De vierde gast vond het jammer dat de passage waarin hij vertelt dat hij zonder werk zit eruit is geknipt: "Dat was iets geweest waar ik eventueel zelf iets aan had gehad. Voor het publiek is dat misschien niet belangrijk, maar voor mij was dat wel een punt geweest." 

Het verschil met NCRV's De Zijden Draad is dat hier van de langdurige interviews uitgebreide programma's zijn gemonteerd, waarin de geïnterviewde een hoofdrol vervulde. De respondente (C1) die over haar incestverleden heeft verteld was in het algemeen gesproken wel tevreden over de montage, al hebben de programmama¬kers zich op één punt niet aan de gemaakte afspraken gehouden. Ze heeft de inter¬viewer gevraagd een passage over haar broer (die haar vroeger misbruikte) eruit te knippen; daarbij speelde een rol dat haar grootvader en haar vader (allebei ook in¬cestplegers) intussen waren overleden, terwijl haar broer nog leeft. Bovendien wilde ze de uitzending een positieve toon meegeven: "ik wilde laten zien dat je geen slachtoffer hoefde te blijven." Toen kwam de uitzending: "Daar schrokken we wel van toen we thuis keken en het er wel in bleek te zitten. (...) toen ging er door ons gezin eventjes een schokje, zo van hemel dit zou niet." Korte tijd na de uitzending heeft ze zich daarmee verzoend: "Achteraf, eigenlijk vrij snel, had ik het gevoel zo was het ook. En ik heb er achteraf dus toch totaal geen spijt van dat het er toch in¬gekomen is." Toch heeft zij de redactie een brief geschreven om bij de herhaling van de uitzending, gepland in het voorjaar, de bewuste passage er alsnog uit te halen ("maar als het niet mogelijk is heb ik daar ook weer vrede mee."). Waar¬schijnlijk is haar oordeel achteraf beïnvloed door hetgeen de uitzending in de gezin¬nen van haar broers heeft losgemaakt. Voor de tweede respondente (C2) van De Zijden Draad zitten er "geen storende dingen" in de montage. De nuances zijn weliswaar weggevallen, maar haar eerste reactie was dat ze de uitzending erg mooi vond. Na een paar keer bekijken is ze minder tevreden over de vorm waarin twee verhalen door elkaar werden gevlochten. 

Bij het programma over plastische chirurgie van Ivo Niehe zijn de vier geïnterview¬den achteraf tevreden over de uitgezonden montage. (In een geval heeft men de montage van de opreatie en het interview van tevoren bekeken). Een respondent (A3) zegt: "Ze hebben tijdens de montage een paar dingen eruit gehaald. Daar had ik niets over te zeggen, maar de stukjes die ze eruit gehaald hebben, hoefden er ook niet echt in.".

Bij Rondom Tien krijgen de deelnemers de opname (soms twee uur) noch de gemonteerde uitzending (vijftig minuten) van tevoren te zien. Dat geldt ook voor de opnames die in twee gevallen bij mensen thuis zijn gemaakt. Van de zestien Ron¬dom Tien deelnemers in onze steekproef zijn er zeven die duidelijk ontevreden zijn over de montage (of de gang van zaken rond de montage, B11), de overige gasten zijn er wel tevreden over. Een aantal van deze interviews zij (min of meer) compleet uitgezonden, hoeveel precies is onbekend. Een (B14) van de twee mensen bij wie thuis opnames zijn gemaakt is ontevreden over het gemonteerde filmpje en over de montage van de uitzending: "Wij vonden het zelf nogal rommelig."

Van de mensen die achteraf ontevreden zijn, klagen verschillende respondenten over het verloren gaan van essentiële informatie door de montage. Een respondente deed mee aan de uitzending over dementie (B3): "Wat ik heel jammer vond, is dat de vraag van Henk Mochel aan het eind 'Hoe oud is uw man?' er uit is geknipt. Terwijl mijn man dus nog heel jong was. Een andere mevrouw heeft wel heel veel verteld, maar haar man was in de negentig en zij zestig. zij had nog een goed leven, vergeleken met dat van mij. Daarnaast was haar man erg oud en niet zo zwaar de¬ment. Dan vind ik het jammer dat niet is verteld dat mijn man veel jonger was." Vergelijkbare kritiek heeft de deelnemer (B10) aan de discussie over kerkverlating: "Toen ik het op tv terugzag was er ontzettend in geknipt en geplakt. Ik vind het bezwaar van knippen dat je de ethiek van het programma geweld aan doet. (...) Ik vertelde dat ik zelf ouderling ben geweest, dat heeft men eruit geknipt. Mijn uitleg waarom ik tot de slotsom ben gekomen om me van de kerk af te wenden is eruit geknipt. De emotionele dingen heeft hij erin gehouden zodat die het meest opvallen. (...)Het programma is een aan elkaar gebreid verhaal van mensen. Dat vond ik jammer. Mochel is natuurlijk een journalist en geen hulpverlener. hij doet of hij heel begaan is met je maar dat is natuurlijk niet echt. hij is en blijft een journalist. Hij ge¬bruikt je. Als je niet meer nodig bent dan laat hij je vallen."

Bij de uitzending over prostitutie waren volgens een respondente (B13) "Alle leuke dingen eruit geknipt. Bijvoorbeeld de woordspelingen. Dat vond ik wel jammer dan maak je zo'n programma en dan maak je het ook weer zo ernstig.(...) Er werden ook grapjes gemaakt en die zijn er dus uit geknipt. Dat vind ik dan weer typisch NCRV."

Hoewel hij blij was dat zijn gehakkel in het begin eruit was, reageerde de deelne¬mers aan de discussie over narcose-ervaringen (B15) teleurgesteld toen hij zag dat hele stukken uit zijn verhaal over het visioen waren geknipt. Hij vermoedt dat het gedaan is omdat het te persoonlijk werd. "Het was voor mij heel belangrijk. En op het moment toen ik de uitzending zag, dacht ik 'goddomme, wat jammer nou dat dat eruit is'. Want dat was voor zo de overtuiging dat ik naar de andere kant was ge¬weest bijna. Omdat ik wel zo in aanraking kwam met mijn voorvaderen, dat was voor mij het bewijs." Hij voelt zich er niet door "beschadigd", "dat vond ik dan jammer voor mijn verhaal, maar voor hun verhaal was het schitterend." De deelne¬mer (D2) aan het gesprek over testamenten die uitlegde waarom hij alles rond zijn crematie al geregeld had en waarom zijn overlijden pas na de crematie bekend mocht worden gemaakt was ontevreden over de montage en de context waarin zijn uit¬spraken terecht kwamen."De achtergrond van mijn verhaal, warom ik daartoe gekomen was hebben ze er bij de montage uitgehaald. Ik weet niet waarom ze dat gedaan hebben.Het nadeel was ook dat ik aan de beurt kwam na een mevrouw die vertelde dat ze alles in het blauw wilde hebben op haar begrafenis. De kist en alles. Het was een zot figuur (...) Ik kwam daarna met mijn verhaal en ik kan me voorstellen dat de kijker heeft gedacht, dat is ook weer zo'n oude gek met een gek idee. Ze wisten namelijk de achtergrond niet. Ik heb in dubio gezeten of ik ze op zou bellen en te zeggen dat ze ook dat andere deel van mijn verhaal niet moesten uitzenden maar dat heb ik niet gedaan." Zijn programma is twee keer uitgezonden, eerst s'middags en later 's avonds i.v.m. de Golfoorlog. Een respondente (B11) zegt tevreden te zijn over de montage maar wel bezwaren te hebben tegen de gang van zaken (zie pagina 17 van dit rapport). "Ze vragen niet of je ermee accoord kunt gaan dat ze een stuk van je verhaal niet nemen". 

In de steekproef van 26 komen elf respondenten voor die (in meer of minder mate) kritiek hebben op de gang van zaken bij de montage of ontevreden zijn over de uit-gezonden montage. 

B. Reacties op het televisie-optreden.

Krijgen mensen die op televisie een persoonlijk verhaal vertellen veel reacties? Van bekenden of onbekenden? Persoonlijk, telefonisch of schriftelijk? Positieve en negatieve reacties? Worden ze op straat herkend? Leveren onderwerpen die nog steeds taboe zijn of die gevoelig liggen meer positieve en negatieve reacties op? 

Over het algemeen krijgen de respondenten na de uitzending veel positieve reacties, vooral van familie, vrienden en kennissen, maar ook van onbekenden, van lotgenoten, van deskundigen en uiteraard ook van journalisten die er een verhaal voor de plaatselijke krant in zien. De meeste respondenten zeggen dat ze veel reac¬ties hebben gekregen. Dat varieert van tien à vijftien tot zelfs meer dan tachtig. Een deelneemster (A2) aan de uitzending over plastische chirurgie vertelt: " Onvoorstel¬baar veel reacties!. Echt niet normaal. De telefoon stond roodgloeiend, allemaal vrienden en familie. Het hele weekend stond mijn antwoordapparaat vol. Ik werk op een school en daar werd ik belaagd door ouders, kinderen, chauffeurs van bus¬jes. Ik werd gisteren ook aangesproken in een winkel.(...) Ik zat echt van hallo zeg, dat geloof ik bijna niet. Ik denk zo'n 80 reacties." Een respondente (B14; pleeggezin gehandicapte kinderen) spreekt zelfs van "honderden reacties: "Die mensen vonden het prachtig." De ex-prostituée uit Rondom Tien (B13) spreekt van tussen de veertig en de zestig positieve reacties. "Mijn opzet was om vooroordelen weg te halen en dat is gelukt." Ze kreeg ook veel reacties van onbekenden op straat "Het heeft lang doorgesudderd." Verschillende respondenten worden nog jaren na de uitzending daarover aangesproken. De deelnemer (B7) aan de Rondom tien uitzending over travestie die ondanks zijn anonimiteit toch werd herkend: "Nog steeds na drie jaar komen er mensen naar ons toe die met enige aarzeling vragen of daar en daar aan mee hebben gedaan. Ik ontmoette laatst nog iemand die zei, 'goh, ja waren jullie dat op tv.'" Hij was erg bang voor de negatieve reacties en wilde daarom alleen onherkenbaar meewerken. Toen bleek dat iedereen hem en zijn vrouw had herkend, was hij verbaasd over de reacties: "Het is haast niet te geloven, geen enkele ongunstige reactie, wel veel positieve reacties. (...) 'Wat moedig dat julie hebben meegedaan'.(...) Bijna iedereen had ons herkend aan onze stemmen." Het programma heeft hun leven veranderd: "toen mensen het eenmaal wisten reageerden ze positief. Ze willen me echter niet in een jurk zien."

Een aantal (7) mensen krijgt ook brieven na de uitzending: naar aanleiding van het incestinterview (C2) in De Zijden Draad komen circa zestig brieven binnen, van bekenden en onbekenden ("Vooral met vragen over wat voor hulpverlening ik had gehad.") 

Sommige mensen krijgen na hun tv-optreden bloemen, cadeautjes en kleine atten¬ties, ook weer van zowel bekenden als onbekenden: "Ik kreeg zelfs een bos bloe¬men van een onbekende mevrouw uit Zeeland", vertelt de deelneemster aan Ron¬dom Tien over adoptie-ouders (B8), terwijl de moeder van het pleeggezin met gehandicapte kinderen (B14) met de kerst "nog grote koude schotels" kregen: "en we hebben nog het een en ander gekregen." 

De meeste reacties hebben betrekking op herkenning ("kijken en giechelen", B15, "Dat was toch wel leuk, tv-held voor een weekje." E4), waardering ("wat goed dat je dat verteld hebt", A1) en bewondering ("een algehele vorm van bewondering," karakteriseert iemand [B6] de reacties) . In sommige gevallen is de uitzending aan¬leiding om nog eens over het onderwerp door te praten, maar er zijn ook respon¬denten die zeggen zich erover te verbazen dat dat (te) weinig plaatsvindt. Ze vertelden alleen dat ze me gezien hadden, vertelt een Pauze TV deelnemer (E2, kinderen homo-ouder), "voor de rest niet." (...) "Alleen dat ze het leuk vonden, maar ik raakte niet in gesprek over het onderwerp. Wel van hé tv-ster. Dat vind ik wel gek, dan had je net zo goed in het publiek van een of andere show kunnen zit¬ten." Voor sommige familieleden die wel nog naar de kerk gaan is het moelijk om erover te praten, zegt de deelnemer aan Rondom tien over kerkverlating: ""Hoe dichterbij de relatie was, des te minder inhoudelijk erover doorgepraat." Hij vindt het opvallend dat de kerk niet heeft gereageerd. De deelneemster aan de Rondom Tien uitzending (B13) over prostitutie signaleert veel reacties waarbij onbekenden alleen maar vertellen dat zij haar gezien hebben, zonder op het onderwerp in te gaan: "ik dacht als je er iets van wil zeggen, dan kom je maar. " Aan de andere kant zijn er ook respondenten die juist goed over hebben doorgepraat. "In die zin werkt het progamma dus wel," vertelt Zijden Draad respondente (C2, seksualiteit), "een col¬lega vertelde dat hij n.a.v. de uitzending nog heel lang had doorgepraat met zijn vrouw. Het heeft voor een aantal mensen zo gewerkt en dat maakte dat ik er zeer tevreden over was." Uitgesproken positief is ook de Pauze TV deelnemer over transseksualiteit (E3): "Tenminste, ze toonden wel begrip, ook leraren. Ik krijg nu een eigen omkleedhok met gym. Dus wat dat betreft heb ik het een stuk fijner." "Ze zijn ook benieuwd hoe het allemaal werkt, ze vragen ook van hoe voel je nou. (...) Ik word niet echt nagewezen." 

Een opvallend gegeven uit de antwoorden is dat er maar weinig negatieve reacties zijn gekomen op de uitzendingen. In totaal melden tien respondenten negatieve reacties: in vier gevallen gaat het om negatieve reacties van familieleden, in vier gevallen om reacties uit de buurt en in twee gevallen waren het onbekenden. 

Het incestslachtoffer (De Zijden Draad, C1) heeft negatieve reacties gekregen van "de bewuste broer (die haar ook heeft misbruikt, PV) en ook de schoonouders. En een aantal familieleden reageerden helemaal niet." De Rondom Tien gaste (B1) die vertelde over haar demente echtgenoot: "Mijn schoonzuster was heel kwaad op me, die vond het een schande dat ik zo over mijn man durfde te praten. Dat heeft ze heel lang gevonden (...) tot de vrouw van de dominee zei' uw schoonzusje doet daar heel goed werk mee' toen was het over." Hetzelfde maakte de andere deelneemster (B3) aan die uitzending mee: "Mijn schoonfamilie keurde het al van te voren af. Mijn schoonzus zei dat ze niet zou kijken. Ze hebben het allemaal gezien, maar niet een heeft iets gezegd. Ze waren het er niet mee eens." Soms is de reactie van de familie: "'ach joh daar heb je 'm weer'. Die gooiden dat op een hoop met de ver¬halen als dat ik vertel over kaboutertje Jan en de prinsesjes.(..) Maar goed die reac¬tie heb ik verwacht en daar trek ik me niks van aan.", vertelt de respondent (B15) uit Rondom Tien over narcose-ervaringen. 

Een vrouw die in een uitzending van Rondom Tien (B6) over agressie en verkeer vertelde dat ze kost wat kost langs een verkeerd geparkeerde auto zou gaan met haar kinderwagen, ook al zou dat mischien wat krassen opleveren: "Ik kreeg ook veel negatieve reacties. (...) Mensen uit de buurt, (...) Die zeiden dan ook wel: 'dat moet je bij mijn auto niet flikken, nou hou ik je in de gaten als je langs komt zus'." "Dus reacties van mensen die zich toch wel bedreigd voelden op hun blik. (...) Ja dat had wel enige uitwerking." Bij de andere negatieve reacties gaat het meer om enigszins honende of smalende opmerkingen ("ha televisiester" [B11], of "daar is ze weer [B4] ). De zwaarste man van Nederland kreeg een negatieve opmerking over zijn copieuze maaltijd in Pauze TV: "Ik heb een negatieve reactie gehad, van een meisje hier van het buurtcentrum. Die is zelf ook mollig en die vond dat ik mezelf te kijk gezet had door zo veel te eten" 

Van onbekenden komt een tweetal negatieve reacties. De vrouw die in AVRO's Service Salon vertelde over haar suïcidale periode werd "een keer op straat nageroepen met 'Ben jij die suïcidale?'. Ook heb ik een enkele keer vervelende tele¬foontjes gehad met 'moet je niet eens springen?' " Zij woont zes hoog. Ze heeft zich er weinig van aangetrokken, ze was erop voorbereid. In het andere geval ging het om de tweelingzus van de ex-prostituée uit Rondom Tien (B13): " In sommige winkels werd ze niet meer bediend en andere mensen spraken haar niet meer aan." Deze respondente ergert zich meer "aan de hypocriete reacties, zo van er verder niets over zeggen." Ze was bang door vroegere klanten gebeld te worden, maar dat gebeurde maar een keer. Op haar verzoek heeft de redactie bij een volgende uitzending vermeld dat zij geen prostituée meer was. Tot slot: sommige responden¬ten vermoeden wel dat er in het dorp of de buurt flink geroddeld is n.a.v. de uitzending. De respondente over seksueel misbruik (De Zijden Draad, C1): "Het is maar een klein dorp. Ik heb uit het dorp maar enkele reacties gekregen. Maar er werd enorm veel over gepraat, dat weet ik dan via via, maar heel weinig directe reacties." Zij wijt dat aan het taboe en aan het feit dat ze in haar dorp toch al niet zo goed in de markt ligt. De andere geïnterviewde uit de Zijden Draad (C2) vindt het idee door onbekenden of oppervlakkige kennissen nog steeds "eng": "En daar zitten mijn grootste twijfels, hoe reageren die? Hoe vind ik het om ineens door mijn buurman daarop aangesproken te worden? Dan heb ik zoiets van: jij hebt bij mij in de keuken gekeken en ik heb niets bij jou gedaan. Die groep, daar had ik de meeste moeite mee" 

Kijkt men naar de onderwerpen dat zijn er negatieve reactie bij: prostitutie, seksueel misbruik, dementie, agressie en verkeer, familieleden van psychiatrische patiënten, bijna dood ervaringen, overgewicht, transseksualiteit en suïcide.

Uitgesproken negatief bij: suïcide, agressie en verkeer, seksueel misbruik, en dementie. 

Daarna gevraagd door andere media? Hoe vaak? 

In zeven gevallen zijn respondenten naar aanleiding van de tv-uitzending benaderd door redacteuren van andere programma's en journalisten. In een geval heeft de dochter van een respondent (B11) een verzoek afgewezen. Via een intermediair, bij wie het verzoek binnenkwam van AVRO's Service Salon "om eentje met een lekker bekkie en een vlotte babbel te leveren. Dan is het ze echt te doen om het zo sappig mogelijk te brengen." Bij de overige verzoeken ging het om de tv-programma's AVRO's Service Salon (B1), Honderd Jaar Dokteren (B1), AVRO's Televizier (B6), IKON Televisie (B14), De TV Show (E1) en om de dag- en weekbladen: Libelle (B1), De Gelderlander (B14), Het Friesch Dagblad (C1), Margriet (G1) en de Tielse Courant (G1).Daarnaast heeft een respondenten later aan een radiopro¬gramma en een boek meegewerkt (B7).

Bij drie respondenten gingen juist andere media-contacten vooraf aan het onder¬zochte tv-optredens (KRO's De Vrijdag is anders van Willebrord Frequin [E4], Panorama [E1], Homonos [E4] en Waar gebeurd [B15]). 

C. Nazorg programmamakers.

Hoeveel mensen hebben korte of lange tijd na de uitzending nog iets gehoord van de redactie? En zo ja in welke vorm: kregen ze een telefoontje, een bedankbriefje, een kleine attentie, of hoorden ze helamaal niets meer van de programmamakers? En is men daar tevreden of ontevreden over? 

In totaal hebben 12 respondenten na de uitzending niets meer gehoord of ontvangen van de redactie. Een deelnemer van deze twaalf heeft de redacteuren na een week zelf gebeld om hen te complimenteren en om een videoband van de uitzending te vragen. Enkele respondenten zijn ontevreden over het ontbreken van een reactie: "Ik vind wel dat je iets kleins moet krijgen, een briefje of zo. Ik had het wel leuk gevonden als ze nog iets van zich hadden laten horen." Aldus een deelnemer (E2) aan Pauze TV.

Tien mensen hebben achteraf voor hun medewerking een bedankbriefje en / of een kleine attentie ontvangen (boekenbon, fles wijn).

Vijf respondenten zijn korte tijd na de uitzending gebeld door een van de redac¬teuren om te praten over het programma en de reacties erop. 

Drie respondenten hebben na de uitzending zelf telefonisch of schriftelijk contact opgenomen met de redactie (B11, D1, E3). In twee gevallen ging het om het uiten van kritiek op de gang van zaken bij de opnames. Een had betrekking op rondom Tien (over het gezamenlijke voorgesprek en de negatieve invalshoek), de ander op de gang van zaken rond de opnames voor het RVU-programma van Bram Ver¬meulen. De vierde respondent heeft zelf nog (vergeefs) gebeld om te vragen waar de beloofde foto's bleven. Hij (E3) vindt dat ze nog een keer hadden moeten bellen: "ja dat had ik wel fijner gevonden." 

De vrouw uit de Zijden Draad die wilde overleggen met de samensteller van het programma over de bewuste passage die zij eruit had willen hebben, zou ("volgens iemand van de nazorg") teruggebeld worden, maar dat is nooit gebeurd. Zij heeft daarna zelf een brief geschreven om bij herhaling van het programma alsnog die passage te schrappen. op het moment van het interview, een paar weken voor de herhaling had zij nog geen antwoord. 

De meeste respondenten stellen het (uiteraard) zeer op prijs om nog iets van de redactie te horen ("je krijgt het idee dat je die mensen echt kent", vertelt een respon¬dente A1), al was het maar in de vorm van een bedankbriefje. Mensen die niets meer horen klagen daar echter weinig over, slechts enkele respondenten zeggen dat ze een telefoontje of een briefje zorgvuldiger hadden gevonden. De Pauze TV deel¬nemer (E4) die daarvoor al aan De vrijdag is anders had meegewerkt: "Toen ik bij de KRO was geweest, kreeg ik later nog een boekenbon toegestuurd. Zo van even laten weten van fijn dat je heb meegewerkt en bedankt.(...) Je kan toch proberen mensen een beetje netjes te behandelen. Hij is wel gebeld, "Maar daarvan kreeg ik het gevoel van het moet, hij doet het omdat het hoort. ' Hij begon zich te verdedigen tegen mijn kritiek dat het nogal oppervlakkig was." 

1 Videoband bewaard?

In totaal hebben 21 respondenten een videoband van hun programma bewaard. Een respondent daarvan heeft het programma inmiddels uitgewist, drie geïnterviewden hebben geen videoband bewaard, van vier respondenten is onbekend of zij een band hebben en in een geval was deze vraag niet van toepassing omdat de opname nooit is uitgezonden.

Opmerkelijk is dat bij een paar respondenten melden dat de videoband nog steeds wordt gedraaid om voorlichting te geven, bijvoorbeeld bij opleidingen. 

 

V. Het tv-optreden: een positieve of negatieve ervaring?

Gezien het voorgaande hoeft het geen verbazing te wekken dat verreweg de meeste respondenten (zeer) tevreden zijn over hun televisie-optreden. In totaal zijn negen¬tien geïnterviewden uitgesproken positief over hun tv-ervaringen; vier zijn negatief over de aanpak van de programmamakers, terwijl zeven mensen weliswaar een positief eindoordeel geven, maar ook veel kritiek uiten op de werkwijze van de redactie en de gemonteerde uitzending. Een respondente (miskramen B6) heeft ook nog meegedaan aan een andere uitzending van Rondom over Agressie en Verkeer en aan een uitzending van Avro's Televizier over hetzelfde onderwerp (zij heeft als verkeersbrigadier een klap gekregen van een boze automobilist). Over deze pro¬gramma's oordeelt zij negatief: "die mensen waren niet meelevend. (...) Ik ben niet tegen de AVRO maar ik vond het niet sympathiek gaan. Die man had weinig atti¬tude, daar hebben we ook later nooit meer wat van gehoord. Nee, aan Avro's Tele¬vizier zou ik nooit meer meedoen." En over Rondom Tien over Agressie en ver¬keer, gepresenteerd door Hans Sleeuwenhoek: "Die uitzending was ook heel emo¬tioneel. want er waren ook mensen die in huilen uitbarsten omdat ze mensen hadden verloren in het verkeer. Dat is echt pijnlijk, ook voor de omstanders. Het is natuurlijk geen vrolijk programma, maar ik vond zelf dat het te ver ging". 

A. Positief:

Bij de mensen die uitgesproken positief zijn over hun ervaringen bij de diverse pro-gramma's overheerst niet alleen tevredenheid over het eigen optreden ("plezierig om je verhaal te kunnen vertellen."), maar vooral ook voldaan gevoel over het feit dat men anderen iets belangrijks heeft kunnen vertellen. De meeste respondenten vertellen dat ze achteraf veel begrip en erkenning krijgen. Zo vertelt de moeder van het meisje uit de uizending over plastische chirurgie dat de uitzending veel invloed heeft gehad: "Zelfs voor de familie, die toch wel op de hoogte was, was het ingrij¬pend. Mijn zuster vertelde dat ze heel erg onder de indruk was. Ze zei 'jullie doen daar altijd zo nuchter over, maar als ik had geweten wat jullie allemaal doorgemaakt hebben.'".Andere respondenten melden tevreden dat de videoband nog steeds ge¬bruikt wordt bij voorlichtingsactiviteiten en in opleidingssituaties (B3, B11). Re¬spondenten die veel reacties kregen, waren daar tevreden over. "Ik vond het fijn dat ik mensen op die manier kon bereiken", vertelt de deelneemster aan de Zijden Draad (C1) uitzending over seksueel misbruik:" Daaruit bleek dat ik een aantal mensen de moed heb gegeven om door te gaan of om aan iets te beginnen. Dat ervaar ik als positief, maar verder heb ik mijn verleden totaal verwerkt." 

Voor sommige respondenten heeft het programma veel betekend in hun leven, zoals bijvoorbeeld voor het echtpaar (B7) dat ondanks de bedongen anonimiteit later door vrijwel iedereen werd herkend "Het programma is voor ons erg belangrijk ge¬weest.(...) Doordat wij er zo over spraken en wij alleen de problematiek aan de orde wilden stellen heeft het programma veel goodwill gekweekt. Toen ze het wis¬ten was dat zo fijn, het heeft ons mogelijk gemaakt gewoon te leven. (...) Het heeft ons groeproces zeer versneld. Wij zijn na de uitzending in een stroomversnelling terecht gekomen naar een zeer positieve ontwikkeling. (...) Ons leven is erdoor veranderd.(...) wij zijn ontzettend blij dat we op deze manier de gelegenheid gekre¬gen hebben om ons op deze manier te ontwikkelen. De uitzending heeft ons erg geholpen." 

Ook voor anderen is het soms het begin van een nieuwe fase. De ex-prostituée uit Rondom Tien: "Het was een positieve ervaring. Ik heb kort daarna een aantal aan-biedingen gehad om voorlichting te geven op scholen over prostitutie. De kop is eraf gegaan met dat programma. (...) Ik merk zelf ok dat ik door het programma er makkelijker over kan praten. Eerst ging ik er of heel agressief op in of wilde ik het er gewoon niet over hebben." 

Opluchting en meer openheid, dat geldt ook voor de transseksuele scholier (E3) die in Pauze TV voor het eerst aan iedereen bekend maakte dat hij zich laat 'transformeren' tot vrouw en die blij is dat de hele school het nu weet. "Ik denk dat ik er nu wel veel opener over ben." (...) Ik schaam me er niet meer voor; dat had ik eerst wel en nou praat ik er hardop over. Ik gebruik nu soms ook make up en schoenen met een hakje."

Voor meer respondenten geldt dat hun tv-optreden een fase is in hun verwerkings¬proces: zo vertelt de deelneemster (B1) aan Rondom Tien, Honderd jaar dokteren en Avro's Service Salon over dementie: "En als ik het maar geweten had, dat speelde de hele tijd bij. Als ik eraan mee kan werken dat dat een ander kan weten zodat er minder ruzies, minder spanningen en minder echtscheidingen komen. Als ik daar aan mee kon werken, dat vond ik heel belangrijk. Het is natuurlijk een soort zelfverwerking geweest. Al die lezingen die ik gehouden heb en mijn medewerking aan de Alzheimer Stichting zijn ook een soort verwerking geweest." 

B. Gemengde gevoelens:

In totaal kijken zeven respondenten met gemengde gevoelens terug op hun tv-optre¬den: ze omschrijven het achteraf wel als een positieve ervaring, maar zijn on¬tevreden over zichzelf (B2, B15) (2) of hebben kritiek op de montage (B3, B10) (2) of de gang van zaken voor, tijdens en na de uitzending (B11, E3, F1) (3). 

De deelnemer (B2) aan de Rondom Tien uitzending over bijna dood ervaringen, waarin zijn hartinfarct werd nagespeeld: "Ik had heftiger moeten reageren (op het verhaal van de deskundigen, PV), maar ik was erg gespannen en heb waarschijnlijk mijn ervaring nog nauwelijks verwerkt. Ik heb er geen spijt van maar ik had het wel anders willen doen." 

De respondent (B10) die meedeed aan de Rondom Tien uitzending over kerkverla¬ting is uitgesproken negatief over de montage: "Ik vind het bezwaar van het knippen dat je de ethiek van het programma geweld aandoet." 

Van de mensen die ontevreden waren over het voorgesprek, de opnames of de na¬zorg (E3) heeft maar een respondent (B11) dat ook (per brief) laten weten aan de programmamakers. Toch zegt deze categorie een volgende keer weer opnieuw te zullen meedoen. De volgende uitspraak van de respondente (F1) die aan Karel meedeed (over stemmen) is wat dat betreft typerend: "Ik vond het een sensatie en dat had veel meer te maken met de toeters en de bellen eromheen dan met het pro¬gramma zelf.(...) Ik heb mijn ogen uitgekeken, dat was enig en ik wil dat nog wel eens meemaken." Ze heeft wel kritiek op de oppervlakkige aanpak van de praatpro¬gramma's: "Er wordt een hoop stof opgewaaid. Praatprogramma's doen zelden an¬ders dan onderwerpen aansnijden en gaan vervolgens weer vrolijk door met andere zaken. Dat viel mij ook tegen van zo'n uitzending. Er wordt niets besproken, alleen genoemd.Ik denk dus dat zo'n onderwerp als stemmen horen niets is voor een praatprogramma waar je maar 12 minuten hebt met zoveel anderen." (...)"Eigenlijk vind ik het onzin zo'n praatprogramma en dat is zonde. Maar ik zou nog wel een keer meedoen." 

C. Negatief: 

Vier deelnemers in de steekproef zijn negatief over hun ervaringen bij respec¬tievelijk Pauze TV (2), Rondom Tien (1) en het RVU-programma (1). Overigens hebben twee respondenten van deze categorie gereageerd op de oproep in Volks¬krant en Telegraaf om aan dit onderzoek mee te werken. 

De deelnemer (D2) aan de Rondom Tien uitzending over testamenten heeft over¬wogen om zijn bijdrage bij de herhaling van de uitzending enkele weken later te laten schrappen. Hij was niet tevreden over de montage, waarin de achtergrond van zijn verhaal sneuvelde, en over de context waarin hij was geplaatst: "De mensen gingen mij vereenzelvigen met die ene mevrouw (een zot figuur) met die blauwe kist." 

Ook de deelnemer (D1) aan het nooit uitgezonden RVU-item heeft na de opnames overwogen om het uitzenden van zijn bijdrage te verhinderen, maar de redactie belde vervolgens zelf om te melden dat het niet doorging. Toen hij de uitzending zag was hij heel blij dat zijn verhaal niet was gebruikt: "Ik zou me ontzettend bela¬zerd hebben gevoeld als mijn verhaal tussen die sketches en liedjes door was uitge¬zonden. Dan had ik een nog grotere kater gehad dan ik al had." Na de uitzending heeft hij nog gebeld met de redactie: "Ik heb hen ook verteld dat ik de manier van werken van Bram Vermeulen heel slecht vond (...) Toen kreeg ik het excuus van de redactie dat ze al zoveel opnamen hadden gemaakt en dat ze nogal in een melige stemming waren geweest." Hij oordeelt negatief: Ik ben gewoon misbruikt en dat gevoel had ik ook bij die vrouw die wel twee minuten in beeld was. " Hij zou nog wel aan een tv-programma willen meewerken, maar dan zou hij wel van tevoren de condities willen afspraken: "Het is voor mij een les geweest." 

De twee Pauze TV deelnemers [E2, E4] (over kinderen met homo-ouder) zijn vooral ontevreden over het resultaat van de montage: "Ik vind het belachelijk dat ze niet hebben gezegd dat het maar twee minuten zou worden, ik vind wel dat je het moet zeggen. " Daarnaast hebben ze beiden kritiek op de ontbrekende nazorg van de programmamakers. Een van hen heeft voorlopig "genoeg media gezien" en zal voorlopig nergens meer aan meewerken. 

 

VI. Slotconclusies: televisie als therapie.

In dit rapport hebben we de ervaringen beschreven van dertig mensen die een keer te gast zijn geweest in allerlei tv-programma's om er een zeer persoonlijke verhaal te vertellen. Daarbij gaat het om dertig 'gewone' Nederlanders die vanuit hun per¬soonlijke ervaringen voor de camera's hebben gepraat over onderwerpen als de¬mentie, transseksualiteit, seksueel misbruik, prostitutie, narcose-ervaringen, plas¬tische chrirugie of rouwprocessen. Het merendeel van de onderwerpen bevinden zich ondanks alle openhartigheid toch nog enigszins in de taboesfeer. We hebben in het verslag aangegeven wat deze mensen voor tijdens en na de uitzendingen hebben meegemaakt en hoe zij achteraf oordelen over hun (doorgaans eerste) televisie-op¬treden en de rol van de programmamakers daarbij. 

A. Therapeutische werking.

Het rapport heet 'Televisie als therapie' , omdat die titel een goede weergave is van de belangrijkste conclusie van het onderzoek: voor de meeste respondenten uit het onderzoek is hun televisie-optreden een uitgesproken positieve ervaring geweest, die ze niet hadden willen missen. Op televisie komen om daar over je persoonlijke ervaringen en problemen te vertellen betekent aandacht krijgen, heel veel aandacht. Het betekent even in het middelpunt van de belangstelling staan van een belangrijk medium met een groot bereik, waarbij je kunt rekenen op de aandacht van de redacteuren, de programmamakers en natuurlijk de (bekende) presentatoren (zoals Henk Mochel, Karel van de Graaf, Tineke, etc.). De meeste mensen ervaren die aandacht en de erkenning die eruit spreekt als een positieve gebeurtenis. Hetzelfde geldt voor de vele positieve reacties die zij krijgen na de uitzending: ook daar spreekt voor hen begrip; aandacht; erkenning, en bemoediging uit. Mensen zijn blij dat ze (eindelijk) serieus genomen worden met hun verleden of met hun problemen en het is voor sommigen een belangrijke stap in het verwerkingsproces. Voor sommige respondenten is het televisie-optreden een vorm van naar buiten treden: ze kiezen ervoor om iedereen in een klap op de hoogte te stellen van iets wat daarvoor nog strikt geheim of privé was. Voor deze mensen is het na de tv-uitzending makkelijker geworden om over hun geaardheid of over hun verleden met anderen te praten. Men schaamt zich een stuk minder, en men hoeft zich niet meer zo verbor¬gen te houden en dat is een bevrijdende ervaring. In dat opzicht zou men van een therapeutische werking van het medium televisie kunnen spreken: niet alleen die kortstondige televisie-aandacht, maar vooral ook de vele positieve reacties op lange termijn  (soms jaren later) helpen bij het verwerken van het verleden of het leren omgaan met persoonlijke problemen. Zeker als men brieven ontvangt van lotgenoten waarin men zich kan herkennen of die men kan helpen met adviezen.  Zoals de deelnemer (B7) aan de Rondom Tien uitzending over travestie het formu¬leert: "Als je altijd zo'n groot geheim hebt, heb je altijd het idee dat je iedereen bedondert, nu weten ze het allemaal, so what." 

B. De effecten.

Een tweede belangrijke conclusie is dat uitgesproken negatieve reacties maar spora¬disch voorkomen: vooral familieleden reageren soms negatief, zeker wanneer ze di¬rect met het besproken onderwerp te maken hebben (zoals in het geval van de broer van de seksueel misbruikte vrouw uit De Zijden Draad). De overige negatieve reac¬ties bestaan uit vervelende opmerkingen op straat of een enkel anoniem telefoontje ("moet jij niet eens springen?" tegen de vrouw die op tv vertelde over haar suïcidale periode). Het is de vraag wat de oorzaak is van het uitblijven van (veel) negatieve reacties. Zijn onderwerpen als suïcide, prostitutie, transseksualiteit, travestie, sek¬sueel misbruik minder met taboe's beladen dan wij denken? Of stelt de Nederlandse televisiekijker zich tolerant op tegenover mensen die daarover voor een groot publiek durven te praten? Respecteert men misschien de moed die eruit spreekt om op televisie over zulke onderwerpen heel persoonlijk te praten? Zoals de program¬mamaker van de Zijden Draad tegen de geïnterviewde (C2) zei: "Als als het verhaal dat verteld wordt een echt verhaal is, gaan mensen daar toch zorgvuldig mee om. De reactie is meer: 'goh dat je dat durft'".Sommige respondenten zijn enigszins teleurgesteld over de oppervlakkige reacties ("hypocriete reacties", zegt een van de geïnterviewden), waarbij vrienden of bekenden juist niet op het op tv besproken onderwerp (durven?) in (te) gaan. Men vermoedt soms wel veel geroddel in de buurt, zonder direct over de uitzending te worden aangesproken. 

C. De overrompelende werking van televisie. 

De meeste mensen in het onderzoek wilden graag op televisie hun verhaal vertellen; in veel gevallen hebben zij zelf het initiatief genomen door te reageren op een ad¬vertentie of door zelf contact te zoeken met de redactie. Zij hoefden niet bepaald door de redactie te worden overgehaald en ze waren blij als ze na het eerste voorge¬sprek (als het ware) door de selectie kwamen. Daarbij speelden allerlei persoonlijke motieven een rol, van begrip willen kweken, taboe's willen doorbreken tot en met graag een keer in de schijnwerpers staan. De glamour van televisie speelt een rol, ook als het gaat om zulke zware onderwerpen. Deze 'gretigheid' bepaalt voor een groot deel hun houding voor, tijdens en na de televisie-opnames. Zij willen (te) graag en zijn tot veel bereid: die opstelling draagt ertoe bij dat gedurende het hele proces het initiatief verder bij de programmamakers ligt. Zij bepalen de voorwaar¬den waaronder het interview en de uitzending plaats zullen vinden. Zij bepalen de invalshoek; de vragen die gesteld zullen worden; de context waarin de uitspraken terecht komen en zij bepalen de montage. De respondenten melden zich aan, maar verbinden vervolgens nagenoeg geen eisen of voorwaarden aan hun tv-optreden. Nogal wat respondenten zijn ondanks het voorgesprek niet goed op de hoogte van het onderwerp van de uitzending, de invalshoek, wie de overige sprekers zijn, welke vragen gesteld zullen worden en hoe lang hun antwoorden mogen duren (een respondent dacht dat hij naar hilversum moest komen, maar trof plotseling een ca¬meraploeg op zijn stoep). Opvallend is ook dat vrijwel niemand van de geïnter¬viewden afspraken heeft gemaakt over de montage. Wat zij thuis voor de buis te zien krijgen is dus in de meeste gevallen een grote (gemonteerde) verrassing. 

Televisie overrompelt mensen, dat mag men uit het onderzoek concluderen: ze laten zich op sleeptouw nemen en vervolgens gebeurt er van alles waar zij geen greep meer op lijken te hebben. Daarna is het thuis afwachten hoe het eindresultaat op televisie uitpakt. Dat kan heel positief zijn, bijvoorbeeld wanneer er nauwelijks gemonteerd is en ook het programma in zijn geheel op prijs wordt gesteld; maar ook negatief, wanneer blijkt dat essentiële informatie verdwenen is of wanneer af¬spraken over de montage niet zijn nagekomen. (Er worden al nauwelijks afspraken gemaakt over de montage en als het in een enkel geval wel gebeurt, houden pro¬grammakers zich er niet aan). 

Bij de evaluatie achteraf valt op dat de respondenten tamelijk terughoudend zijn bij het formuleren van kritiek op de programmamakers. Vaak geven zij zichzelf de schuld van wat er mis ging of waar ze ontevreden over zijn. Achteraf gezien hadden zij zich waarschijnlijk tijdens de opnames veel assertiever willen gedragen en zelf voorwaarden willen stellen. Sommige respondenten zeggen dat bij een volgend ver¬zoek voor een tv-optreden ook zeker te zullen doen. Er zijn maar weinig res¬pondenten die hun kritiek of ontevredenheid kenbaar hebben gemaakt aan de redac¬teuren of de presentatoren. Een enkeling schrijft een brief of belt zelf nog maar eens met de redactie, maar de meeste mensen lijken zich neer te leggen bij de gang van zaken. 

In totaal is eenderde van de ondervraagden ontevreden over de gang van zaken voor, tijdens en na de uitzending. Soms heeft men veel kritiek op de montage, in andere gevallen op het interview zelf en de (ontbrekende) nazorg. Maar afgezien van een paar uitzonderingen (zoals de deelnemer aan de opname voor het RVU-programma Wat ben je stil, [D1]), wegen voor de meeste respondenten de positieve kanten van hun tv-optreden ruimschoots op tegen de negatieve aspecten of gevol¬gen. 

D. Ervaringsdeskundigen.

Een interessant gegeven uit het onderzoek is dat sommige mensen zich mede door hun tv-optreden ontwikkelen tot 'ervaringsdeskundigen'. zij gaan zich daarna vaak bezighouden met het geven van voorlichting over 'hun' onderwerp op scholen of bij opleidingen en komen vervolgens weer opnieuw bij andere media. Sommige respondenten vertellen dat de band van hun tv-optreden nog steeds voor voorlich-tingsdoeleinden wordt vertoond. Een tv-optreden bevordert de ontwikkeling van 'slachtoffer' tot ervaringsdeskundige: in meer dan de helft van de gevallen waarin mensen geïnterviewd werden door andere media (dagblad, tijdschrift, andere tv-programma) was dat contact een direct gevolg van het televisie-optreden. Respon¬denten die zichzelf als ervaringsdeskundige beschouwen vergelijken zich bij de evaluatie van hun tv-optreden met de officiële deskundigen (de wetenschappers bij¬voorbeeld) en vinden dan vaak dat zij ten onrechte minder spreektijd of aandacht gekregen hebben. Ze hebben soms het gevoel dat er aan het verhaal van de deskundigen meer waarde wordt gehecht. De officiële deskundigen zitten altijd aan de tafel, terwijl  de ervaringsdeskundigen achteraf zitten en ook nog even wat mo¬gen zeggen, zegt een respondente. 

Mensen die vaker worden geïnterviewd gaan zich ook kritischer opstellen tegenover de vragen die voorgeschoteld krijgen. Ze hebben het gevoel dat ze alweer hetzelfde moeten vertellen, in antwoord op altijd weer diezelfde vragen. Het is een bandje geworden dat ik afspeel zegt een van de respondenten, die zich wel degelijk reali¬seert dat nog vrijwel niemand zijn verhaal kent en dat hij dus ook geen nieuwe dingen hoeft te vertellen. Bij mensen die zich ontwikkelen als ervaringsdeskundigen lijkt zich een soort professionalisering af te tekenen waardoor ze zich kritischer op¬stellen tegenover de media. 

E. De programma's. 

Vanwege de samenstelling van de steekproef is het uitermate moeilijk om algemene conclusies te fomuleren over de werkwijze van de verschillende programma's. 

Duidelijk is wel dat de respondenten over het algemeen tevredener zijn wanneer zij de ruimte krijgen in een tv-programma. Een uitgebreid voorgesprek houden, gevolgd door een langdurige opname, schept bij de geïnterviewden hoge verwachtingen, zeker wanneer ze van tevoren niet te horen hebben gekregen hoe lang hun item gaat duren. Als blijkt dat er van het drie kwartier durende interview maar een paar (gemonteerde) minuten de uitzending halen, is de kans groot dat mensen zich achteraf gebruikt of bekocht voelen. Bij AVRO's Pauze TV is dat enkele malen het geval geweest, ook al omdat mensen het programma nauwelijks kenden. Bij een uitgebreider programma als De Zijden Draad voelen de geïnter¬viewden zich goed tot hun recht komen, ook al gaat het hier net zo goed om een gemonteerd interview. Bij de live-programma's die in dit onderzoek voorkomen klaagt een enkele respondent soms over de korte items, waardoor ze het gevoel hebben dat ze maar een paar zinnen hebben kunnen zeggen.

Meer dan de helft van de ondervraagden is te gast geweest bij het NRCV pro¬gramma Rondom Tien, dat inmiddels kan bogen op een lange traditie van uitzendingen over dit soort persoonlijke onderwerpen. De meeste Rondom Tien gasten in het onderzoek oordelen positief over de uitzending waarin zij te gast waren. Kritiek is er vooral op de gezamenlijke voorgesprekken in het land (gebrek aan privacy, kil, teveel deprimerende verhalen); op de gang van zaken bij opnames bij mensen (2) thuis (waarbij men zich nogal overrompeld voelt); en op de montage. De respondenten mogen wel na de opname eventueel uitspraken laten schrappen, maar de opname of de montage krijgen zij niet voor de uitzending te zien. 

De deelnemers aan het themaprogramma van Ivo Niehe over veertig jaar plastische chirurgie zijn uitermate positief over hun tv-optreden (en de gefilmde operaties). De redactie heeft gezorgd voor een goede opvang en nazorg. Hierbij kan ook een rol spelen dat dit onderwerp in vergelijking met de andere thema's de laagste drempel¬waarde heeft: men praat hier waarschijnlijk makkelijker over dan over de andere onderwerpen. 

Aparte vermelding verdient tenslotte het interview voor het RVU-programma Wat ben je stil. In tegenstelling tot de andere opnames ging in dit geval ongeveer alles mis wat er mis kon gaan: de respondent die reageerde op de advertentie van de RVU was onvoldoende geïnformeerd over opzet en inhoud van de uitzending, over de bedoeling van het interview en over de lokatie van de opname. Hij voelde zich na afloop misbruikt en was uiteindelijk blij dat deze opname niet werd uitgezonden. De RVU-opname lijkt een negatieve uitzondering in vergelijking met de overige negen¬entwintig gevallen. 

F. Slot.

Ook al laat de beperkte steekproef van dertig gevallen geen generalisaties toe, toch mag men concluderen dat het voor de mensen die op televisie een persoonlijk ver¬haal vertellen belangrijk is dat zij vooraf goed worden geïnformeerd over de gang van zaken tijdens de opnames. Dat wil zeggen over het onderwerp; de invalshoek; de vragen en de bijdragen van de overige gasten en deskundigen. De geïnterview¬den laten meepraten over de montage zal in de praktijk doorgaans onmogelijk zijn, zeker wanneer er een hele groep mensen aan het woord komt in de uitzending. Aan de andere kant worden mensen nogal eens onaangenaam verrast door het uiteinde¬lijke resultaat dat zij op televisie te zien krijgen. Het zou daarom goed zijn als de geïnterviewden de band meteen na de opnames kunnen terugzien, zodat ze aan de hand daarvan aanwijzingen kunnen geven voor de montage (zoals bij Pauze TV een keer is gedaan). Een andere mogelijkheid is de gasten uit te nodigen voor een voorvertoning, een dag of enkele dagen voor de uitzending. Wanneer één geïnter¬viewde centraal staat in een uitzending is het zeker aanbevelenswaardig om hem of haar een keer bij de montage aanwezig te laten zijn. 

Daarnaast zouden de programmamakers meer aandacht moeten besteden aan de na¬zorg. De meeste mensen in het onderzoek zeggen het zeer op prijs te stellen na de uitzending nog iets van de redactie te horen. Soms is een (schriftelijk) bedankje voldoende, soms hebben mensen behoefte aan een reactie of een evaluatie achteraf. In het onderzoek heeft eenderde van de respondenten achteraf een bedankje gekre¬gen, terwijl maar vijf mensen na de uitzending gebeld zijn door de redactie. 

Mensen die een persoonlijk verhaal vertellen voor een miljoenenpubliek hebben immers recht op een zorgvuldige behandeling door de programmamakers. 

* (n) betekent ná de uitzending waarover het onderzoek gaat, (v) betekent vóór die uitzending.